Ванька

Бұдан үш ай бұрын етікші Аляхинге шәкіртікке берілген тоғыз жасар Ванька Жуковтың Рождествоға қараған түні ұйқысы келмеді. Қожайын мен көмекшілердің түнгі мінәжатқа кетуін сарыла күтіп отырып, ақыры олар шығып кеткен соң үй иесінің шкафынан ішінде сиясы бар құты мен ұшын тот басқан қаламсап алды да, мыжылған бір қағазды алдына жайып қойып жазуға кірісті. Қағаз бетіне алғашқы әріпті түсірмес бұрын ол әуелі есік пен терезе жаққа бірнеше рет үрейлене қарады, сонан соң екі жағы құрсаулы кітап сөресі мен сірескен әулие бейнесіне үңіліп, қалтырай демалды. Қағаз сәкі үстінде жатқандықтан бұл жерге тізерлеп отыра кеткен-ді.

«Сүйікті атам Константин Макарыч! – деп бастады ол. – Сізге өзімнің осы хатымды жолдап отырмын. Өзіңізді рождество мерекесімен құттықтаймын және құдайдан сізге бар жақсылық тілеймін. Менің арқа сүйер әкем де, шешем де жоқ, жарық дүниеде тірегім жалғыз өзіңіз ғанасыз».

Ванька балауыз шамның сәулесі шағылысып тұрған күңгірт терезеге көзін аударып, Живарев мырзаның қол астында түнгі күзетші боп қызмет ететін қияндағы атасы Константин Макарычтың бейнесін қиялында елестете бастады. Ол жасы алпыстың бесеуіне келген, жұдырықтай арық кісі еді, бірақ, сонысына қарамастан өзі айрықша пысық, қағылез болатын, қашан көрсең де аузынан арақ иісі шығып, көзі күлімдеп жүретін-ді. Күндіз ас үйде ұйықтап немесе азпаз әйелдермен қылжақтап жүреді де, түн болса етек-жеңі мол пішілген тонына оранып ап, қорықшы даңғырасын даңғыратып күзет мекенін төңіректеп кетеді. Оның соңынан басын төмен салбыратып кәрі Каштанка мен сусардай сылыңғыр болмысына, жылтыр қара түріне орай Вьюн аталып кеткен кішкентай төбет те томпаңдап еріп бара жатады. Вьюн мейлінше сыпайы және ерке өскен ит, ол өз адамдарына да, өзгелерге де бірдей мейірімді көзбен қарайды, бірақ өз парызына қарыз боп қалған емес. Оның осы бір сыпайылығы мен момақандығының ар жағында барып тұрған зұлымдығы мен залымдығы жасырынып жатады. Мұз салған қоймаға түсуге немесе мұжықтың тауығын ұрлауға келгенде ол алдына ит баласын салып көрген емес. Осынысы үшін талай рет аяғын да сындырды, екі рет салбыратып іліп те қойды, апта сайын есінен танғанша таяқ та жеп көрді, бірақ бәрібір аман қалды.

Қазір олар не істеп жатыр екен? Атасы болса қақпа алдына шығып алып, шіркеудің қып-қызыл терезелерінен көзін алмай, байпақтарын бір-біріне қағыстыра қойып, қызметші әйелмен қалжыңдасып тұрған шығар. Әрине, даңғырасы да беліне байлаулы күйінше жүр ғой. Суықтан денесі бүрісіп, алақанын ысқылап-ысқылап қойып бірде күтуші әйелді, бірде аспаз әйелді мықынынан мытып, шиқ-шиқ күліп те тұрған болар.

 – Темекі иіскесек қайтер екен? – дейді ол қатындарға кезек-кезек құтысын тосып.

Олар иіскейді де түшкіріп ала жөнеледі. Бұған атасының ішек-сілесі қатып күледі де, өз тапқырлығына мәз боп айғай салады:

 – Болды, арам қатарсыңдар!

Темекіден иттерге де иіскетеді. Каштанка бір-екі түшкіреді де, тұмсығын тыжырайтып, өкпелегендей аулаққа тайып отырады. Вьюн болса тектілігіне сайып түшкірмейді, құйрығын ғана бұлғақтатып қояды. Табиғат тамылжып тұр. Дала жым-жырт, ауа мөп-мөлдір, тап-таза. Маңайды қараңғылық басса да бүкіл деревня, оның ақ шатырлы үйлері мен мұржаларынан шаншылып шығып жатқан ақ шудалары, қырау көміп мүлгіген талдары мен биік-биік күресін қарлары аппақ боп ап-анық көрініп тұр. Аспан әлемін жымыңдаған әзілқой жұлдыздар жайлап алыпты, ал құс жолы болса әлдекім мереке алдында қармен әбден ысқылап жуып қойғандай ақ шаңқан түске еніпті...

Ванька терең бір дем алды да, қаламсабын сияға малып, жазуын жалғастырды.

«Кешегі күні сүйретпеге салып сабады. Қожайынның жел бесіктегі баласын тербетіп отырып байқамай қалғып кетіппін, сол үшін олар мені өрме қамшымен өлтіре сабап, далаға шашымнан сүйреп шығарды. Әнеукүні қожайын әйел маған тұздалған балықты тазалауды әмір етті, мен балықтың құйрығынан бастаған екем, ол кеп әлгі балықтың тұмсығымен менің екі бетімді осқыласын. Қызметшілердің бәрі маған күн көрсетпейді, мазақ қылады, кабактан арақ тасытып, қожайыннан қияр ұрлауға жұмсайды, ал қожайын болса ақ-қарасын ажыратып жатпай-ақ қолына не түссе, сонымен төмпештейді. Ішерге ас та жоқ. Таңертең бір үзім нан береді, түсте бір шөкім ботқа, ал кешке беретіні тағы да сол бір жапырақ нан, шай мен сорпаны қожайындардың өзі сылқита соғып алады. Ұйықтар кезде сенекке айдап шығады, ал олардың баласы жылай қалса, менде ұйқы жоқ, түнімен бесікті тербетіп шығамын. Атажан, құдай ықыласыңызды түсіріп мені бұл жерден алып кетіңізші, бұл жақтағы күнімді итке бермесін, деревняға әкетіңізші... Аяғыңызды құшып тәжім етейін, өмір бақи құдайдан тілеуіңізді тілеп өтейін, үйге алып кетіңізші, әйтпесе арам өлетін түрім бар...»

Ваньканың иегі кемсеңдеп, кір-қожалақ қап-қара қолымен көзін уқалай берді де, өксіп-өксіп жылап жіберді.

«Мен сіздің арқаңызды ысқылаудан жалықпаймын,  – деп жалғастырды ол. – Құдайдан тілеуіңізді тілеуден де жалықпаймын, ал сәл көңіліңізге ұнамасам көкала қойдай ғып сабасаңыз да ризамын. Ал маған жұмыс тауып бере алмаймын деп қиналсаңыз, онда, құдай үшін мен бар ғой, приказчиктің етігін тазалауға да дайынмын, тіпті, болмаса, Федьканың орнына шошқа бағып кетейін. Сүйікті ататайым менің, бұдан артық төзе алатын түрім жоқ, құр сүлдерім ғана қалды. Үйге жаяу-ақ қашып кетейін десем аяғымда етік те жоқ, аяздың сықырлап тұрысы болса мынау. Кейін жігіт болғанда бұл еңбегіңіздің бәрін сөз жоқ қайтарамын, мен тұрғанда бір адам бетіңізге тура қарай алмайтын болады, ал өле кетсеңіз, марқұм анам Пелагея сияқты о дүниеде иманды болуыңызды ғұмыр бойы тілеп, дұға ғып өтемін.

Москва деген үлкен қала. Үйлерінің бәрі биік-биік, аттар тым көп, қой атаулыны көрмейсің, ал иттері қабаған емес. Мұндағы балалардың таң атпай тұрғанын көрмейсің, оларды мінәжатқа өлең айтуға да жібермейді екен. Бұл жақта қармақ дегеннің түр-түрі бар, бір жолы дүкеннің дәл өзінде сатылып жатқанын көрдім, үзілмейтін жібі де қоса сатылады екен және онымен балықтың барлық түрін аулай беруге болады, тіпті бір қармақ бар, бір пұттық жайынды да ұстай алады, өте тамаша. Ол ол ма, бай мырзаларға арналған мылтық сататын дүкенді де көзіммен көрдім, ақшасы дегенің жеткізбейді, әрқайсысы жүз сомнан... Ал ет дүкенге кіре қалсаңыз, құрдың еті дейсіз бе, қоянның еті дейсіз бе – бәрі толып тұр, олардың бәрін қайдан атып алатынын ондағылардың бірде-бірі ләм деп тісінен шығармайды.

Ата, бар ғой, қожайыныңыздың үйінде соңынан базарлық тарататын жаңа жылдық шырша өткенде маған арнап алтын жалатқан жаңғақ алыңыз да көк сандыққа сап тығып қойыңызшы. Қожайынның қызы Ольга Игнатьевадан сұрап көріңіз, Ванькаға дейсіз ғой».

Ванька ауыр бір күрсініп, қайтадан терезеге үңілді. Ол шырша әкелу үшін орманға ылғи атасының баратынын және өзімен бірге ылғи немересін ала кететінін есіне түсірді. Ол кезде бір тамаша шақ еді-ау! Аяз сақырлап күледі, атасы барқырап күледі, ол екеуіне қарап Ванька қарқылдап күлуші еді. Кей кездерде атасы шыршаны кеспес бұрын жақсылап трубкасын тартып алып, асықпай темекі иіскер еді, көңілі жайланған соң қалш-қалш еткен Ваньканы мазақтап күлетін-ді... Басын қырау жапқан жас шыршалар ажал қайсысымызға төнер екен дегендей демдерін ішіне тартып, үнсіз күтіп тұрады. Қайдан шыға келгенін білмейсің, оппа қардың үстімен бір қоян зу етіп оқша атыла жөнеледі...

 – Ал кетті, ұста... Ұста пәтшағарды! Ой, жыртиған қу жырық! – деп атасы айғай салғанын өзі де аңғармай қалады. Кескен шыршаларын екеуі мырзаның үйіне апарып, оны орнатуға әзірлейтін... Бәрінен гөрі зыр қағып бәйек боп жүретін қожайынның қызы Ольга Игнатьевна еді. Оны Ванька да жақсы көретін. Бұрын Ваньканың анасы Пелагея өлмей тұрып, осы үйдің күтушісі боп жүрген кезінде Ольга Игнатьевна Ванькаға әдемі мұз кәмпиттер беретін, ал еріккен кездерінде оған оқуды, жазуды, жүзге шейін санауды үйретіп ермек етуші еді, тіпті кадриль билеуді де көрсете бастаған. Пелагея өлген соң жетім қалған Ванька атасының қасына, төменгі қызметшілер тұратын ас үйге ысырылды да, ас үйден Москвадағы етікші Аляхиннің қарамағынан бір-ақ шықты.

«Атажан, тезірек келгейсіз, – деп жалғастырды Ванька. – Құдай атымен жалбарынамын, мені бұл арадан алып кетіңіз. Жетім байғұстың көз жасын көргейсіз, аяғайсыз мені, әйтпесе бұл жерде таяқтан құтылар емеспін әрі аштық та арылтып бітті, жағдайымның мүшкіл екенін де айта алар емеспін, есіме түссе көңілім түсіп, көзіме жас толады. Жақында ғана қожайын етік қалыппен басыма қойып қалғанда құлап түсіп, әзер дегенде есімді жидым. Көрген күнім күн емес, қаңғыбас иттен де жаманмын... Аленкаға, қисық Егорка мен көшірге жер тәуеткен сәлемімді жеткізгейсіз, ал, менің гармонымды ешкімге бере көрмеңіз. Атажан, тезірек келіңіз. Мұңын шағып хат жазған жалғыз немереңіз Иван Жуков деп білерсіз».

Ванька қағазды төрт бүктеп, бұдан біраз бір тиынға сатып алған конвертке салды... Сонан соң аз-кем ойланып тұрды да қаламсабын сияға матырып, сыртына мекен-жайын жазды.

«Деревнядағы атама».

Сөйтті де желкесін қасып, сәл бөгеліп тұрып: «Константин Макарычке» деп қосып қойды. Хатты аяқтап шығуға ешкімнің кедергі келтірмегеніне мейлінше қуанған ол үстіне тонын да киместен, басына бөркін тастай салып, далаға көйлекшең жүгіріп ала жөнелді...

Ет дүкенінде ерігіп отырған адамдардан өткен жолы бір сұрағанында, олар бұған хаттың пошта жәшігіне салынатынын сол жәшіктен шыққан хаттар қоңыраулары күмбірлеген, ат айдаушысы қашан да мас боп отыратын пошта күймелері арқылы жер әлемнің түкпір-түкпіріне тарайтынын айтқан еді. Ванька жүгірген бойы алғашқы кездескен пошта жәшігіне жетті де, дүниедегі ең қымбатты хатын кішкене саңылаудан лып еткізіп итере сап, демін терең бір алды...

Арада бір сағат өткенде ол тәтті үміт құшағында тербеліп жатып, балбырап ұйықтап кетті...

Түсінде деревнядағы пешті көрді. Атасы пеш үстінде жалаң аяғын салбыратып, аспаз әйелдерге дауыстап хатты оқып отыр... Пеш маңында құйрығын бұлғаңдатып Вьюн жүр.

1886

Тәржіман – Д.Исабеков