Махат Садық: Құрметті Елбасы, сіз Қазақтың тәуелсіз мемлекетін толық орнатып болдым деп айта аласыз ба?

7kun.kz сайтына шыққан Мақпал Мейірбекқызының Қазақстанға белгілі журналист, БАҚ-та бірнеше жыл бойы басшылық атқарған, президенттен тікелей сұқбат алушы тілші ретінде ел есінде қалған Махат Садықпен болған ашық сұқбатты ұсынып отырмыз. 

Мақпал  МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Журналистикаға келгеніңізге биыл отыз жыл болыпты. Дәл өзіңіз сияқты өмірінің жартысын осы салаға арнаса да,  көлеңкеде жүрген әріптестеріңіз қаншама. Оларға қарағанда, сіз бағаланған, жағдайы жасалған журналистке ұқсайсыз.  Президенттен бірнеше рет сұхбат алыпсыз. Парламентте, жергілікті билікте, БАҚ-та басшылық қызметтер атқардыңыз.  Әдетте, журналист басшы болса, оның ішкі цензурасы, қорғанысы күшейіп, көрген-білгенін іште сақтайды.  Осы отыз жылда сіздің де ішіңізде айтылмаған шындығыңыз көп шығар?

Махат САДЫҚ: Өзің айтып отырғандай, сексенінші жылдардың аяғы, тоқсаныншы жылдардың басында журналистикаға келдік. Біздің буын кәрістердің, немістердің екі мемлекеті бар, ал қазақ елі біреу- ақ екенін жақсы түсінді. Сол уақытта біз қазаққа ғана қызмет ету керек деген принциппен жұмыс істедік.  Ал қазір, айта алмай жүрген шындығым жоқ.  Бұрын да  шындықты айта білдік. Кейде қатты айттық. Сол үшін таяқ та жедік.  Отыз жылдың ішінде менің қанша рет жұмыстан кетуге мәжбүр болғанымды білесің бе? Сегіз рет. Қарсыластарым  қанша құлатса да, әу- бастағы журналистік принципімнен айныған жоқпын. Мақпал, мен сізге бірнәрсе айтайын. Қазақстанда шындықты айтуға болады.  Жоғары жақ «ананы айтпа, мынаны берме» деп ешкімге тапсырма бермейді.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: БАҚ-та басшы болған кезіңізде  Сізге бірде-бір рет «ананы айтпа, мынаны берме» деп ешкім ешжақтан тапсырма бермеді ме?

Махат САДЫҚ: Телеарнада жұмыс істегенде ешқандай нұсқау болған жоқ. Ал беріректе, радионы басқарған кезімде ондай нұсқаулар болды. Президент әкімшілігі басшысының бұрынғы орынбасары Бағлан Майлыбаев түске дейін бір тапсырма, түстен кейін басқа тапсырма беретін еді. Әрине, бұл контенттің сапасына әсер етпей қоймады. «Неге бұлай істеп жатсыздар?» деп ол кісіге сұрақ қойсаңыз, «ұнамаса, есік анау, орныңызды босатыңыз» дейді.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Өкінішке қарай, біздің басшылар ұнамаса да орнын босатпайды.

Махат САДЫҚ: Жоқ, мен сол кісінің кезінде  екі рет қызметімнен кеттім. Айтқанын істемегендіктен кетірді.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Қандай тапсырмасын орындағыңыз келмеді?

Махат САДЫҚ: Президенттің өзі  «мәңгілік ел» деген сөз тіркесін  көп қолданып жүр. Ал ол кісі  эфирде бұл сөзді айтуымызға қарсы болды.  Түсініксіз ғой,  ешқандай қисынға келмейді, келісесіз бе?

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Майлыбаев қызметінен кетті.  Ақпаратты жеткізу саясатында еркіндік орнады ма?

Махат САДЫҚ: Ақпараттың ашық жетпеуі менеджментке де байланысты. Егер басшылықтың принципі берік болмаса, қиын. Өз басым бастық болған кезде мүмкіндігінше,  журналистерге еркіндік беретін едім. Интеллектісі жоғары журналист кез-келген ақпаратты шебер жеткізе алады.   Өздерін тәуелсізбіз деп жүрген сарапшылар «Біз авторитарлы  мемлекетпіз, бізге шындықты айтуға тиым салады» дейді.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Белгілі адамдарға қатысты тиым салынатыны рас қой?

Махат САДЫҚ: Неге біз шындықты айтқанда, міндетті түрде Президент пен  үкіметті сынауымыз керек?

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Сіз кімді сынауды ұсынасыз?

Махат САДЫҚ: Президент пен Үкіметтің бағдарламаларын дұрыс орындамай жатқан жергілікті билікті сынауымыз керек. Олардың жұмысын бақылауға алсақ, нәтиже шығады.  Өз басым, Президенттің тапсырмасын пайдаланып, аудан, қала, облыс әкімдерінің атқарып жатқан жұмыстарының шикілігін шығардым. «Бізге шындықты айтқызбайды» деген жалқау журналистердің позициясы. Олар әдетте, Парламенттің, Ақорданың жіберген дайын пресс- релизін бере салады.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ:  Қарапайым журналистерді кінәлау қандай ыңғайлы…

Махат САДЫҚ: Мақпал, бұл жерде мен қарапайым журналистен гөрі БАҚтың менеджменті кінәлі деп айттым.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: «Махат Садықтың БАҚ-та басшы болған кезінде толық еркіндік болды» деп журналистердің айтқанын естімедім. Сіз мемлекеттік арнада лазауымды қызметте жүрген кезіңізде  Әміржан  Қосанов ағалар ( оппозиционерміз деп жүрген)  мемлекеттік арналардан  мүлдем көрінбейтін еді.  Бәріне мененджмент жауапты деген логикаңызға сүйенсек, телеарнаның сол жылдардағы жүйесіне сіз де кінәлісіз ғой?

Махат САДЫҚ: Енді оппозиционерлердің өздерінің Ақпарат құралдары бар ғой. Олар өз ойларын сол жақта айтады. Қазақстан енді қалыптасып келе жатыр. Көршілеріміздің кімдер екенін білесіз. Біз қазақтың көбейіне, күшеюіне күшімізді салуымыз керек. Менің БАҚ-та лауазымды қызмет атқарғанымда көп нәрсе айтылды.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Жаңаөзенді айттыңыз ба?

Махат САДЫҚ: Жаңаөзен оқиғасы кезінде мен басшы болған жоқпын. Сіз шатастырмаңыз. Бірақ халық көтерілер алдында сол аймаққа барып, «Жаңа өзендегі жайсыз жаз» деген  тақырыппен екі тілде деректі фильм түсірдім. «КТК» телеарнасы оқиға ушығып кеткендіктен эфир сеткасынан алып тастады. Сіз менен Жаңаөзен оқиғасының қалай болғанын,   кім кәнілі екенін сұрасаңыз,  көп дерек жинағандықтан  жауап бере аламын. Бірақ  уақытымызды өткізіп аламыз.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Иә, дұрыс айтасыз. Мен өзіңізбен журналистика жайында әңгімелесуді жоспарлап отырмын.  Американың интервьері  Ларри Кинг: «журналисттің жалғыз мақсаты ол ақпаратты аудиторияға барыншы обьективті жеткізу» дейді. Ресейдің журналисі Познер «біз  төбет сияқты  үріп жүріп, билік пен халықтың назарын ушыққан проблемаларға бұруымыз керек» дейді. Ал Қазақстанның журналисі Махат Садық «Журналист халыққа тек жақсы дүниені ғана айтып, біздің мемлекетіміздің даму үдесін ойлау керек. Мәңгілік елдің идеяларын насихаттап, дәріптеу керек» дейді. Бір мамандық. Қайшы пікір.  Познер мен Ларри журналистиканы дұрыс түсінбейді ме? Жоқ, қазақ журналистикасы әлем журналистикасынан бөлек пе?

Махат САДЫҚ: Сіз контексттен үзіп алған шығарсыз. Менің ол жердегі айтайын деген ойым, Америка дүниедегі бірінші мемлекет. Ресей де мықты ел. Оларды ешқандай жау басып алып, қысым жасай алмайды. Ресейіңіз қазір қозғалып қалса, біз теңселіп кетеміз. Сондықтан біз- журналистер еліміздің жақсы жағын көрсетіп, халыққа рух беруіміз керек.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Сіздің әңгімеңізден түсінгенім, біз биліктің кемшілігін айтпауымыз керек.  Айтсақ, тәуелсіздігіміз қауіп төнеді.  Жағымды жаңалықты ғана жеткізсек, еліміз көркейеді.

Махат САДЫҚ: Біздің үлкен билік халықты ойлайтынын мен ашық айта аламын. Көп жақсылық жасап жатыр. Ауыл шаруашылығына қаншама субсидия бөлінеді. Бірақ ол жетер жеріне толық жетпейді. Неге? Қазір журналистер ауыл, аудан әкімдерін сынай алмайды. Билік оларды қолдап отырған жоқ. Үлкен билік бұрынғы премьер -министрден бастап, аудан әкімдерін пачкалап түрмеге отырғызды. Біздің журналистер неге соны жазбайды? Мен сізге бір қызық айтайын, мен журналистикадан екі мыңыншы жылы кеттім. Бірнеше жыл Президент телерадиокешінінде бас директор болдым. Жүздеген  деректі фильм жасадым. Он жылдан кейін телеарнаға келгенде бір өзгерісті байқадым.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ:  Қандай өзгеріс?

Махат САДЫҚ: Мен әкімдердің жұмысын жер-көкке сыйғызбай мақтаған сюжеттерді эфирден алып тастадым. Оның орнына сол аймақ басшыларының кемшіліктерін көрсететін өткір материал дайындаттым. Ертесіне жаңағы әкімдердің орынбасарлары кабинетіме келіп, мені  қай жақтың тапсырысын орындағанымды сұрап, тергей бастады.  

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Ал сіз қай жақтың тапсырмасын орындадыңыз?

Махат САДЫҚ: Ешкімнің тапсырмасын орындаған жоқпын. Көрдіңіз бе, он жылдың ішінде журналист өз еркімен әкімді сынауы мүмкін емес деген стереотип қалыптасып қалыпты. Біздің әріптестеріміз аудан, ауыл әкімдерін сынай алмайтын дәрежеге жетті. Бұған қоса,  біздің журналистер әкімдермен, басшылармен қарым- қатынасты бұзғысы келмейді. Бізде оппозионер журналистерде, биліктің журналистері де барлығымен жақсы араласады. Ал журналистикада мұндай ұстаныммен жұмыс істеу дұрыс емес. Принципің болмаса, онда журналистикадан кетуің керексің.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Сіз де  саяси элитадағы көп адамдармен жақсы араласасыз ғой?

Махат САДЫҚ: Мысалы?

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Әділбек Жақсыбековпен жақсы тұрасыз. Ол кісінің жанұясы туралы әдемі деректі фильм түсіріпсіз.

Махат САДЫҚ: Өзі тапсырыс бергеннен кейін түсіргенім рас. Бірақ келіскен ақшамызды түгел төлеген жоқ.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Неге?

Махат САДЫҚ: Ақордаға ауысқан соң, мен ол кісіге жете алмай қалдым.  Көмекшілері байланыстырмады. Әдетте түсірілім жұмысына кіріспей тұрып, елу пайыз ақшасын алып алатын едім. Мойындау керек, мені көп бизнесмендер лақтырып кетті. Елу пайызың аласың, фильмін түсіресің.  Жасаған дүниең ұнайды, мақтайды. Қалған ақшаны көмекшім апарып береді дейді де, соңында жоқ болады.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ:   Осы сұхбатқа дайындалғанда деректі фильмдеріңізді бірнешеуін көрдім. «Алыстағы ағайын» деп аталатын  фильміңізді сіз біржақты түсірген сияқтысыз. Басынан аяғына дейін Президенттің саясатын мақтау.  Сол кезде елді елеңдеткен Сайрангүлдің тағдыры, көшіқон проблемалары бір ауыз айтылмаған.

Махат САДЫҚ: иә, Мақпал, мен оны жасырмаймын. Мен ол фильмді ұлттық арнаның тапсырысымен алдын -ала бекітілген сценарий бойынша түсірдім.  Тапсырыс берушінің талабы сондай болды. Біз  фильмде мемлекеттің сырттағы ағайынға жасаған қамқорлығын көрсеткіміз келді. Ал Сайрангүлдің оқиғасы ол кезде аяқталмаған еді. Рейтингісіне қарап, жақсы дүние шықты деп айта аламын. Президенттің Қазақстан тәуелсіздік алмай тұрған кезде Қытайға барып,  қандастарымызды шақырғаны туралы тың мәлімет айтылды. Мұндай материалдарды бізге дейін ешқандай журналист пайдаланбаған.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ:  Қазіргі Қытайдағы қандастарымыздың жағдайын жан-жақты көрсетіп, фильм түсірсеңіз, рейтинг бұрынғыдан да жоғары болатынына сенімдімін. Ешкімді мақтамай, тек проблеманы, оның шешу жолын көрсетіп,  объективті фильм түсіре аласыз ба?

Махат САДЫҚ: Бюджеті бөлінсе түсіремін.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ:  Кәсіпкерлермен жақсы араласасыз. Қаржы тартуға болмай ма?

Махат САДЫҚ: Мен әркімнің соңынан жүгіріп, қаржы сұрайтын жаста емеспін. Ақшаны қазір ешкім тектен- текке бермейді.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Позитивті фильмдерден бөлек, ара-тұра сырттағы қандастардың проблемасын көтерсеңіз, олар сізге алғыс айтар еді.

Махат САДЫҚ: Сырттан келген қандастарға азамат ретінде  көп қамқорлық жасадым. Елу- алпысын жұмысқа алғанмын, кезінде. Бірақ солардың ішінде  менің жасаған жақсылымды бағаламай, сыртымнан сөйлегендері де болды. Ол кісілер де Қазақстанға келген соң, дәмете бермей, осы  елге адал еңбек етуге талпынуы керек. Олар көп жағдайда бере берсе екен дейді. Тоқсаныншы жылдары Қытайдың қазақтарымен сөйлескенімізде «елге жетсек болды, үйімізді өзіміз тұрғызып аламын, күнімізді өзіміз көреміз » деп айтқан.

Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ: Түсіндім , аға. Сіз Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының, «Алтын жұлдыз» сыйлығының, Қазақстан Президенті стипендиясының иегерісіз. Қазақстан республикасының еңбек сіңірген қайраткерісіз. Еңбегі еленген журналист ретінде обьективтілікпен жауап беріңізші, жыл сайын журналистика күнінде, тәуелсіздік күнінде сыйлық, құрмет, төсбелгілерді мемлекеттік БАҚта қызмет етіп жүрген әріптестердің ғана алуы қаншалықты дұрыс?  «Шыңның жүзін» шебер жүргізген Қасым Аманжол, Ермұрат Бәпи ағаларымыздың атақсыз жүргендері дұрыс па?