Керімсал Жұбатқанов: Сталиндік саясаттың қатыгездігі

Сайтымызда Таласбек Омарбекұлының "Қазақ газеттеріне" берген сұқбатының нұсқасы қайта жарық көрген болатын. Тақырып әлеуметтік желілерде жаппай талқылауға түсіп, поштамызға жеке хаттар жолдаған азаматтар болды. Соның ішінде тарих ғылымының кандидаты, Қазақ-Орыс Халықаралық университетінің доценті Керімсал Жұбатқанов мырзаның пікірін ұсынып отырмыз. 

Омарбеков бұл сұхбатта былай дейді:«Қазақтың 94 пайызы ауылда тұрып, негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Алты пайызы ғана қалада тұрған. Әрине, жартылай көшпелі аудандар да болды. Олар ептеп тары екті. Бірақ, қазақтардың негізгі тамағы – ет еді. Ет дайындау науқандарында «Союзмясо», «Москвамясо» сияқты қоғамдар біздің малды сыпырып алды. Негізгі тамағын тартып алған соң, қазақтар жаппай қырғынға ұшырады. Қазақтардан етті қалай тартып алғаны жайлы Мәскеудегі Ресейдің экономикалық архивінде сақтаулы. Біздің халықтың негізгі азығы – малын тартып алғандықтан да, қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығы күйрегендіктен аштық жаппай сипат алды. 1928 жылы қазақтың ең ірі байларын кәмпескілеген кезде, олардың малдарын тартып алған. Бұл өте күрделі мәселе».

Бұл сталиндік ұжымдастырудың бәрін алдын-ала ойластырылғанын және содан кейін қазақ халқының көпшілігінің аштық арқылы құрту түсінбеу үшін көп ақыл қажет емес. Бұл миллиондаған адамның қайтыс болуына әкелді, оның 94% көшпенді немесе жартылай көшпелі мал шаруашылығының арқасында өмір сүрді, онда негізгі азық-түлік өнімдері – ет және сүт болды. Бірақ Т. Омарбеков келесідей қорытынды жасайды: «Біздегі үлкен қателік қазақтың жазушы-ақындары, журналистері де аштықты айтуға құмар. Олар, өкінішке қарай, біздің зерттеулерді оқымайды. Менің 1997 жылы шыққан «Қазақтың қасіреті» деген кітабым бар, соның соңғы бөлімінде ашаршылыққа демографиялық талдау жасалған. Сол талдауларды, өзіміздің тарихшыларды оқыса көздері жетеді, бұл жалпы қазақты қыру үшін жасалған саясат емес. Бүкіл елде орын алған саясат. Сталин қазақты қырмақ болды деген көзқарас – қате көзқарас. Біз онда тарихты бұрмалап кетеміз. Өйткені Сталин қазақ деген халықты менсінген жоқ. Бұл малдың артында жүрген жабайы халық деп қарады. Мал бұларда өте көп деп қарады. Геноцид мәселесіне келетін болсақ, қазақ деген халықты артта қалған, дамымай қалған халық деп санағандықтан, оны елеулі ұлт, халық деп қарамағандықтан Сталинге оны құрту түкке де керек болмады».

Мен өз мақалаларының бірінде «Сталиндік ұжымдастыру және оның салдарлары туралы, немесе оны мәңгі қарғыс атсын!»(https://www.altyn-orda.kz/eshhe-raz-o-stalinskoj-kollektivizatsii-i-ee-posledstviyah-bud-ona-proklyata-vo-veki-vekov/) Кеңес Одағы тарихындағы осы қайғылы және қорқынышты беттердің толық сипаттамасын мен бағалауын ұсындым.

Ұжымдастыру бойынша алғашқы әрекеттер революциядан кейін бірден кеңес үкіметі тарапынан жүргізілді. Дегенмен, сол кезде көптеген маңызды проблемалар болды. КСРО-да ұжымдастыруды өткізу туралы шешім 1927 жылы большевик коммунистік партиясының 15-ші съезінде қабылданды. Ұжымдастыру себептері, ең алдымен:

1. КСРО-ға индустрияландыру үшін ірі капиталға салынған инвестициялардың қажеттілігі;

2. 1920-шы жылдардың соңында кеңес биліктің «астық жинау дағдарысымен» күресу.

1928 жылдың басында әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай күрделі болды және өзекті мәселелерді шешуге теңдестірілген көзқарасты талап етті, алайда саяси көшбасшылықта көпшілікке қол жеткізген сталиндік топ әлеуметтік мәселелерді және әсіресе ауыл шаруашылық жағдайына байланысты шешуде мемлекеттік даналықты көрсетпеді.

Сталиннің қолдары қойған қауіп-қатерлері бар директивалар, бірінші кезекте партиялық басшыларға «партия ұйымдарын көтеруді» талап етіп, «құлақ қауіпіне қарсы күресті күшейтуді» талап етті. Бұл тілінде азаматтық соғыс уақытынан бері большевик партиялық қызметкерлері мен ұйымдары тарапынан айтылмаған еді.

Қазақстан экономикасына ең күшті соққы көшпелілер мен малшылардың тұрмыс жағдайына мәжбүрлеп көшіру саясатынан туындады, алайда көшпелі экономика өзінің экономикалық әлеуетін әлі толық пайдаланбаған және Қазақстанда негізгі экономика болды. Соған қарамастан, қоныстанудың күштеп саясаты және қоныстанғаннан кейін оларды ұжымдық шаруашылықтарға тарту мүмкіндігінше тезірек жүзеге асырылды.

1932 жылдың ақпан айына дейін Қазақстанда колхоздардың 87% және жеке қожалықтардың 51,8% мал басын толық жоғалтты. 1933 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша еліміздің шығысында ірі мал шаруашылығы базасы болып саналатын аймақ ұжымдастыру қарсаңында 40 миллион бастан 4 миллион бас ірі қара мал қалды. Мұрағаттық деректер арқылы мен сталиндік саясаттың барлық қатыгездігі мен адамгершілікке жатпайтындығын анықтадым, өйткені ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық менталитет пен мінез бұзылып, гомо советикус немесе совок деп жаңа топ пайда болды.

Ол бүкіл кеңестік жүйе пен оның экономикалық жүйенің құлы болды, ол өзінің жұмысында ешқандай ынталандырумен айналыспады, ол 20 ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында бүкіл кеңестік жүйенің дағдарысына және тұтастай алғанда экономикалық дағдарысына әкелді.

«Ақтөбе облысындағы ұжымдастырудың кейбір сәттері» мақаласында  сталиндік режимнің ұжымдастыру жүргізгенде барлық қылмыстық сипатын мен оның саясатын КСРО, Қазақстан және Ақтөбе облысында барлық жағынан айқын көрсетуге тырыстық.

Ғылым әлемінде танымал американдық тарихшылар Роберт Конквест, Марта Олкот және басқалар осы мәселеге үлкен мән және жауапкершілігімен зерттеді. Қазақстанда бұл халықтың трагедиясы туралы алғаш рет Қазақстандағы танымал тарихшылар Манаш Қозыбаев, Жұлдызбек Әбілхожин, Мақаш Татімов жазды, олар 1989 жылы КСРО-ның басты тарихи журналында - «Тарих мәселелері» - «Қазақстандық қайғылы оқиға» мақаласында жариялаған еді.

Ақтөбе облысының мұрағаттық мәліметтерінің негізінде Сталиннің ұжымдастыру мен Қазақстан және Ақтөбе облысының кез-келген ұлтының генофонды болатын адамдарды жоюы, сталиндік және анти-адамдық саясатының мәнін көрсету үшін «Ақтөбе облысындағы ұжымдастырудың кейбір сәттері» мақаласын жаздық және жарияладық.

1992 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Президиумы жанынан құрылған комиссия аштықтың мән-жайын және себептерін зерттеуде үлкен жұмыс жасады. Көптеген зерттеулер орыс және қазақ тілдерінде жарық көрді.  2012 жылдың маусым айында Астана қаласында - Қазақстанның астанасында - ашаршылық құрбандарына арналған ескерткіш ашылды.2 580 000 қазақтар қаза тауып, 800 мыңға басқа елдерге қоныс аударды.Республика тұрғындарының 11 % украиндықтардың, 6 % орыстардан, 8 % өзбектерден, 13 % ұйғырдан, 10 % татарлардан, 11 % немістерден аштықтан қаза тапты.

Астанада 2012 жылы болып өткен «Қазақстандағы ашаршылық: халықтың қайғысы мен тарих сабақтары» атты халықаралық ғылыми конференцияда ҚР Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитетінің Мемлекет тарихы институтының директоры Б.Аяган 1926 жылы республикадағы қазақтардың саны - 3 628 000 адамды құрады деп айтты. Келесі халық санағы 1939 жылы өтті және қазақ халқы 1 300 000 адамды жоғалтқанын көрсетті, яғни, барлығы шамамен 36%. Ғалымның айтуынша, 1929 жылдан 1931 жылға дейін, Қазақстанда кеңес үкіметіне мен оның жүргізген ұжымдастыру саясатына қарсы 372 көтеріліс болды, онда 80 мыңнан астам адам қатысты. Аштық 1938-1939 жылдарға дейін созылды.

Б. Аяған былай деді: «Бұл қайғының ауқымы соншалықта сұмдық болғанын, оны геноцид саясатының көрінісі ретінде толық моральдық жауапкершілікпен белгілей аламыз. Мұндай мәлімдеме геноцид қылмысын болдырмау және жазалау туралы халықаралық конвенцияда бекітілген халықаралық құқықтың қатаң нормаларынан туындайды. «1932-1933 жылдардағы аштық туралы шындық» ұжымдық монографиясында «30-шы жылдардағы ұлы аштық» деп атап көрсетті. Қазақстанда 1926-1939 жж. қазақ халқы мен басқа да халықтар тарихында бұрын-соңды болмаған ұлттық қайғылы апат ретінде білеміз. Қорытындылай келе, Украинадағы ашаршылық сияқты, Қазақстанда ұлы ашаршылық ресми түрде АҚШ, Канада, Австралия және көптеген Латын Америкасы мен Шығыс Еуропа елдерінде геноцид деп танылды». (http://l.120-bal.ru/istoriya/23851/index.html.)

Сталиннің, қазақтарға ұжымдастыру саясатын жүргізгенде аштыққа әкелді және бұл оның қазақтарды құртуға ниеті болмады деген Омарбековтың пікірі, өйткені олар, оның пікірінше, артта қалған, дамымай қалған халық; олар Сталинге, оның жеке билігіне, сондай-ақ кеңестік мемлекетке ешқандай қауіп төндірген жоқ – бұл, біздің пікірінше, Отан тарихты және тарихи процесті зерттейтін адам үшін үлкен кешірілмейтін қате.

Неліктен? Кеше және бүгін артта қалған және дамымаған халық, бірақ белгілі бір уақытта ол бірінші болуға жолын табады, содан кейін дамыған және жоғары дамыған халық, ұлт пен мемлекетте айналады екен – тарихта сондай мысалдар көп.

Сталиндік ұжымдастыру және Қазақстанда, Украинада  т.б. болған аштық, содан кейін 1937-1938 жылдарда сталиндік саяси қуғын-сүргін саясаты ХХ ғасырдың бірінші жартысында біздің халықтардың тәуелсіз мемлекет мен халық болуына үлкен кедергі жасады.

ХХ ғасырдың басында осы екі халықта өздерінің ұлттық-патриоттық интеллигенция мен ұлттық-демократиялық саяси партиялары болған еді, біздің жағдайда, Алаш партиясы 1918-1920 жылдарда азаматтық соғыстың қиын кезеңдерінде бұл партия қазақ халқын мүдделерін мүмкіндігінше қорғауға тырысты.

1920-1937 жылдарында олар Қазақстанда қайта құруды бастаған, бірақ Сталин мен оның серіктестері бұлардың оған мойынсұнбайтын және үндемей қалмайтынын, «простой винтик» болмайтынын түсінген кезде, ұлжанды қазақ немесе украин, т.б. азаматтарды фашистік-неміс немесе жапондық шпион, капиталистік барлау қызметтердің тыңшысы; Сталинді және оның серіктестерін өлтіруге тырысты және т.с.с. өтірік жаламен құғын-сүргінгі ұшыратты. Балаларын, олардың тікелей туыстарын және достарын бәрін құртты. Керек болса, 1986 ж. желтоқсан айында Алматыда қазақ жастардың кеңес үкіметінің әділ емес ұлттық саясатына қарсы болғанына, оларға қарсы аямай репрессия жүргізді.

Мұның бәрі Сталиннің кремльдің тағына отыру үшін имперлық, ұлыдержавалық сыртқы және ішкі саясаттын жүзеге асырғанын көрсетеді және дәлелдейді. Оған бұлардың аштыққа немесе қорқынышты азаптарына тап болғанын, әсіресе дамымай және артта қалған халық ретінде, бәрі бір болған еді.