Қайыржан Бекхожин – қазақ журналистикасының тарихында «Алтын әріппен» аталатын тұлға

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚР Журналистер одағының мүшесі, қазақ журналистика тарихын зерттеуші ғалым Аманқос Мектеп-тегі Құлтанұлымен Қайыржан Бекхожиннің ғалымдық жолы жайлы сұхбаттасқан едік.

– Қазақ журналистикасының тарихи бастаулары ежелгі заманнан тамыр тартады. Ол ақпарат қалыптасқаннан бері бірге жасап келеді. Алайда, біз не себепті қазақ баспасөзінің тарихын «Дала уәлаяты» газетімен байланыстырамыз?

– Қазақ журналистикасының тарихы өте тереңде жатыр. Біздің журналистика тарихы ағылшыннан,орыстан,немістен, жер бетіндегі дамыған кез келген ұлт өкілінен артық болмаса, кем емес. Әрбір ұлттың осы адамзат мәдениетіне қосқан үлесі болатын болса, біздің де үлесіміз бар екендігінтарих беттері дәлелдейді. Ал енді журналистика тарихы дегенде «Журналистика деген кеше ғана шыққан ұғым, оның қандай тарихы бар?»дейтін қоғам ішінде азаматтардың көзқарасы қалыптасқан. Оның себебі, күні-түні оқыған-тоқыған барлықеңбектер бұрын тек қана еуропоцентристік, орысшылдық көзқараспен ғанабағаланды, солардың мүддесін қорғады. Солсебептен біздің жәдігерлеріміздің барлығы тығулы жатты, оны көрсетуге тыйым салынды. Жаңбырдай жауған қарсы ақпараттық ағын біздіңзиялыазаматтардың көзқарасын солай қалыптастырды. Шын мәнісінде, мәдени тарихымыз да, азаматтық тарихымыз дакөне дәуірлерден басталады. Оның даму барысында біз,әрине, түп-түзу жолмен жүрген жоқпыз, бұралаң-бұлтарыстарға кез болдық.

Араб шапқыншылығы кезінде жан-жақтан түрлі-түрлі шапқыншылықтар жасалды. Міне, сол кезде біз өзіміздің мәдениетімізді жоғалтып алдық. Бізге ықпал еткен басқа жұрттардың мәдениетімізге өшігуі, мәдениетімізді құрту арқылы ыдыратуы орын алды. Соның нәтижесінде біз өз тарихи жадымыздан көп нәрсені өшіріп алдық. XVIII ғасырдан бастап үш ғасыр бойы жоңғарлармен соғысудың ақыр соңында, басқа жұртқа тәуелді болып қалдық, ол енді Патшалы Ресей болды. Осы жағдайға түсуімізге Цинь империясы мен Орыс империясы екеуі қатты әсер етті. Сөйтіп үш жүз жылға жуық орысқа кіріптар болып, олардың қол астында өмір сүрдік. Орыс отаршылдарының көздегені бар мәдениетімізді жою болды. Бізді тек орыс адам қылды, осыған дейін мәдениет болмады деген ұғымды күні-түні талай ұрпақтың санасына сіңірді. Сондықтан қазақ журналистикасының тарихын патша үкіметінің «Дала уәлаяты» мен «Түркістан уәлаятынан» бастап келдік. Ал шын мәнісінде, сол «Дала уәлаяты» мен «Түркістан уәлаятының» саясатын айтуға келген кезде де тағы да ұлы орыс саясатын қолдауға мәжбүр болдық.

– Профессор Қайыржан Бекхожиннің есімі қазақ журналистикасының тарихи мұрасын зерттеуші ғалым ретінде танылды. Қайыржан Бекхожиннің қазақ баспасөзін зерттеудегі еңбегі қандай?

– Қазақ журналистикасының тарихы дегенде көз алдымызға зерттеушілердің ішіндегі осы тақырыпқа бойлап, зерттеп, сол дәуірдегі кеңестік қызыл саясаттың теперішін көріп, маңдайына таяқ тиген адамдардың бірі Қайыржан Бекхожин атамыз келеді. Олай болатын себебі, Қайыржан Бекхожиннің сол дәуірде белін сыбанып кіріскен тақырыбы «Қазақ журналистикасының тарихы» болатын. Қазақтың алғашқы оқыған азаматтары, болмаса құдай жақсы қасиетті құйғандары империяның саясатын, оның жүргізіп отырған кез келген идеологиясын, қазақты кемсіту, қазақтан қайткен күнде де өзінің жерін тартып алу, нулы-сулы жерінен ағыстыру саясаттарын әшкереледі. Алайда «Дала уәлаяты» газеті ондай материалдарды басуға жібермеді. Соның өзінде де шығармашылық, журналистік шеберлікпен жазылған, қайткен күнде де қазақтың жүрегіне жеткізу үшін, қазақты ояту үшін, қазақтың бүкіл мұң-мұқтажын, ойын дәл сезініп, сол мәселеге ақыл қосқан , соңынан ерткен Алаш зиялыларының жазған мақалаларын шығарып отырды. Себебі, салыстырмалы түрде әр нәрсені сынады, түрлі аллегориялық жолдарды қолданды. Міне, осыны Қайыржан Бекхожин дәл байқап, сол кездегі бүркеншік атпен жазған біздің зиялыларымызды білмегенсіп, Әлихан Бөкейхан , Жақып Ақпаев сияқты қоғамдық пікірге ықпал еткен, қазақтың маңдайына біткен зиялыларын шығаруға тырысты.

Қайыржан Бекхожиннің үлкен ерлігі «Дала уәлаяты» мен газетінің табиғатын ашатын диссертация жазды. Бірақ аталмыш диссертация қорғалмады, оны жарамсыз деп тапты. Осы диссертацияда жазған пікірлері үшін өзі кешірім сұрауға дейін мәжбүр болды. Қайыржан Бекхожинге қара басын жаладан арашалап алу оңай болған жоқ. Бұл оқиға оны депрессияға ұшыратты. Ол сол кезде ғылымдағы саяси көзқарасы үшін үш әріптің нысанасына алынды. Сондықтан бұл кісіге жуасуға, айтқанға көнуге тура келді. Бірақ ішінде бұлқынып жатқан күшпен «Дала уәлаяты» газеті туралы партиялық, халықтық, таптық талаптарға сәйкес диссертация қорғады және оқулық жазды. Бұл оқулық та сол кездегі саясатқа сәйкес Лениннің, партияның саясатын айта отырып, ұлт зиялыларының жауынгерлік, күрескерлік образын насихаттады.Осындай толып жатқан объективті, субъективті жағдайлардың барлығын өзінің жан дүниесінен өткізіп, оны ұлттың болашақ азаматтарын тәрбиелеуде дұрыс сүзгіден өткен ақпарат беру ғалым үшін үлкен жауапкершілік. Осы бір жауапкершілікті адал орындаған азаматтың бірі Қайыржан Бекхожин ағамыз болды.

– Қайыржан Бекхожин өз заманында үлкен ерлік жасады. Қанша қудалауға түссе де, кей кездері патша саясатын тықпалап еріксіз жазса да, ұлт зиялыларының еңбектерін жарыққа шығару жолында көп еңбек етті. Ол Алаш арыстарының аманатын орындай алды ма?

– «Дала уәлаты» газетінде Абай өлеңдері басылды. Бірақ редакцияланғанда Абайдың өлеңі Абайдың өлеңі болмай шықты. Бұл Абайдың өлімін жақындатқан трагедия болды, қасірет болды. Абайдың көзі тірісінде «Дала уәлаятында» шыққан өзінің екі өлеңі де бұрмаланып басылды. Абай ол өлеңдерінде XIX ғасырдағы патша үкіметінің саясатын әшкерелейді. Ал осыны империя қалай өзінің газетіне басады? Өзінің саясатын, өзінің шен-шекпенді адамдарының образын ол газетке шығармайды ғой. Сондықтан ол Абайдың өлеңдері бұрмаланды. Бұрмаланған өлеңді ең алғаш «Қыр баласы» деген бүркеншік атпен Әлихан Бөкейханов айтқан. Ал енді сол «Қыр баласының» мақалаларын, айтқан сөздерін, Абай өлеңдерінің текстологиясын, түпнұсқамен газеттегі шыққан өлеңнің мәтінін салыстыра отырып, Әлихан Бөкейханның «Қыр баласы» деген атпен жазғанын бірінші рет Қайыржан Бекхожин айтты. Бірақ ол үшін ол таяқ жеді, қатты таяқ жеді. Одан кейін беріде, Кеңес дәуірінде ол тағы да осы тақырыпқа оралып, «Қыр баласы» деген атты өзі білмегенсіп, бірақ біреудің бұрмалағанын, орыс зерттеушісінің бұрмалағандығын көрсетіп, оны түзеу үшін тағы да талаптанды.

Міне, осындай оның бірнеше ерлігі бар. Оны біреу біледі, біреу білмейді. Қайыржан Бекхожиннің ғалымдық, азаматтық қырын айтқан кезде осыны міндетті түрде естен шығармауымыз керек. Олай болатыны, ағысқа қарсы жүзу деген қай заманда да оңай болмаған. Тіпті ниетін танытудың өзі үлкен ерлік. Ілгерідегі біздің Алаштың арыстарының тәрбиесі мен көзін көрген , әңгімесін тыңдаған ұрпақтың өкілі болғандықтан ол осыны қайткен күнде де шығаруға тырысты. Бұл Алаш зиялыларының аманаты да болу керек.

– Егер Бекхожин бүгінде бар болғанда, сөзсіз, біз білмейтін талай дүниелердің беті ашылар ма еді?!

– 1980 жылдардың аяғында, 1990 жылдардың басында осы кісілер болғанда, олардың тілі де, үніде шығар еді. Барлығын айтар еді, талай құпия-сырға қанық болар едік. Осы кезде олар кәдімгі қаһарманға айналатын еді. Әрине, оған жеткен жоқ, бірақ жетпесе де, журналистика тарихынын зерттеп, іргетасын қалап кеткен ірі тұлғалардың бірі болатыны даусыз.

– Қазақ журналистикасының тарихын зерттеудің бүгінгі күнгі деңгейі қандай? Бекхожиннің еңбектері қаншалықты еленеді, қаншалықты жас шәкірттерге баспасөз тарихындағы тұлғалық бейнесі насихатталады?

– Қайыржан Бекхожин алыс жолға кетіп бара жатқанда тоқтайтын бекетіміз сияқты ғой. Бұл кісіге тоқтамай өту мүмкін емес. Неге? Себебі, біздің қазақ журналистикасының өсуі, даму эволюциясының әрбір сәтін студенттерге баяндау үшін көрсетпесек болмайды. Бірақ біздің қасіретіміз қазір ұлттық тарихқа, ұлттық тілге, ұлттық әдебиетке, ұлттық психологияға, ұлттық философияға деген көзқарас өте төмен. Қазақ журналистикасы тарихына бір семестр ғана, яғни 15 апталық дәріс қана бөлінген. Ал қазақ журналистикасының тарихы деген – көлкөсір тарих. Кеңестік дәуірде бұл пән үш курс бойы оқытылатын. Бес жылдың үш жылы осы қазақ журналистикасының тарихы сабағына арналды. Қазақ журналистикасының тарихы деген тек қана баспасөз тарихы емес, онда сол әр дәуірдегі қазақ журналистикасына үлес қосқан тұлғалардың шеберлігі, солардың жазу-сызудағы әдіс-тәсілдері де бар.

Сондықтан бұл – бізге жасалған қиянат, ұлт мәдениетіне жасалған қиянат.Оған жоғарыда отырғандар түсіністік танытпай келеді.Ал біздің қолымыздан ештеңе келмейді, мың жерден айтайық, айтпайық. Сол себепті де студенттердің білімі қазақ журналистикасы тарихынан өте төмен деп айта аламын. Біз оны жариялай алмаймыз. Керекті білім аз сағатта беріліп үлгермейді. Студенттерге ақпараттың тарихы дегенді, біздің өз жазба әдебиетіміздің бар екендігін айту үшін көптеген деректерді көрсету қажет, сабақты көрнекілікпен жүргізу керек. Оған бөлінген дәріс және тәжірибелік сағаттар жетіспейді. Бізде әлі де болса қазақ журналистикасының тарихын тек әшейін бір пән ретінде қарастырып келеміз.

– Осыдан 27 жыл бұрын тәуелсіздігімізді жарияладық, сонымен бірге еркіндікке де қол жеткіздік. Бірақ күні бүгінге дейін қазақ журналистикасының тарихы кең ауқымды зерттелген жоқ, қазақ баспасөзі ежелден, түркі дәуірінен қалыптасты деп ауызекі қанша айтқанымызбен, осы дүниені қағаз бетіне түсіріп, толыққанды ақпар бере алмай отырмыз. Кеңес кезінде бұл тарихты айтқандарға тұсау салынса, сөз бостандығы заманында ұлттық журналистиканың тамырын тарқатып, оқулық шығаруға не кедергі?

– Бізде қазақ журналистикасының тарихынан оқулық жоқ. Оқулықты жазуға мемлекет өзі жағдай жасауы керек. Сол мәселені зерттеп жүрген адам сол шоқпарды көтере ме, көтере алмай ма ол өз алдына, оған арнайы академиялықуақыт бөлінуітиіс. «Осыншама уақыттың ішінде сіз жазып шығыңыз, біз бастырайық»,–деген мемлекетпен Оқу министрлігітарапынан ұсыныс болу керек. Сұраныс болмаса, барлығы өзінің қара басын ойласа, әрине, мемлекетіміз мұндай идеологияны жүзеге асыра алмайды.

Бізде осындай кемшіліктер көп. Орыс саясаткерлерінің «Қазақта мемлекет болған жоқ!» деген сөздері қайдан шығып жатыр? Ол біздің әлсіздігімізден, қолымыздан келетін дүниені істей алмайтындығымыздан, істеуге талпыныс болмағандығынан, бар тарихымызды жарқыратып көрсете алмағандығымыздан, оны көрсетуге тырыспауымыздан деп білемін. Ылғи көшірінді ғалымдарды шүпірлетіп, көшірген адамды «ғалым» қылып шығару бізде қазір жоспарлы түрде іске асып жатыр. Одан мемлекеттің бюджетін иемденгеннен басқа пайда жоқ. Ол болмасын деген сөз емес. Болсын. Болуы үшін барлығы табиғи тепе-теңдікті сақтауы керек. Осы мәселеде көптеген ағаттықтар бар, біліктілік жетпей тұр. Біз қазір шетелге еліктейміз, еліктеудің ар жағында ұлттық мүдде дегенді ойламаймыз. Құр бекер еліктеу, бекер сан немесе рейтинг қуалау. Осыдан келіп өз мәдениетіміз бен ғылымымызды дамыта алмай отырмыз. Осыдан келіп журналистика факультеті туралы көптеген сыбыстар жүріп жатыр. Оның себебі де осы.

– Қайыржан Бекхожин 1964 жылы алғаш болып «Қазақ баспасөзінің даму жолдары» деген монографиясын жазды. Бұның өзі оның ұлттық мүддені көздейтіндігін, алғашқы болудан қорықпайтын батылдығын, баспасөз алдындағы үлкен жауапкершілікті сезінуін көрсетеді. Қазақ журналистикасының тарихын зерттеуші ретінде Бекхожинге берер бағаңыз қандай?

– Қайыржан Бекхожин сонымен бірге ұлттық оқулық жасаудың алғашқы үлгілерін жасады. Оның саясаты, идеологиясы мүлдем бөлек болғанменен, сол кездегі саясатпен өлшегенде ол кісінің кітабы қазақтың жүрегіне жетті. Сондағы саяси талаптарға байланысты кітап шығару барысында ұлттық мүддені көздегенінен ол кісінің ар жағындағы зияткерлік қыры көрінеді. Міне, қалдырған еңбегі осы тұрғыдан қымбат біз үшін.

Әрине, ілгерідегі еңбектерінде кемшіліктер көп. Оның басты кемшілігі - империя айтатын нәрсені, айтпайтын нәрсені алдына мақсат етіп қойды. Бұл уақыт империяның әбден күшіне еніп тұрған заманы болатын. Сондықтан ол кісілерге былай жазу керек еді деген әңгімені айту артық. Ол бір рет империяның жазасын көріп, бір рет таланып қалғаннан кейін, екінші рет өте абай болды. Сондықтан Қайыржан Бекхожинге біздің қазақ журналистикасының тарихын одан да ілгерілетуге болатын еді ғой деген талапты айтуға болмайды. Себебі ол кезде ондай әрбір сөзі үшіншатылатынзаман болды. Қайыржан Бекхожин сол заманның өзінде ұлтына қажетті дүниелерді бере білді. Ол кісінің интеллектісі, тәрбиесі, интеллектуалды ой өрісі, білімі, адамгершілігі, жауапкершілікті сезінуі осыны жеткізуде үлкен рөл атқарды.

 Сонымен қатар, Бекхожин өзінен кейін шәкірттер дайындап, тәжірбиесін оңаша айту, оның сезіміне әсер ету, өзінің айта алмай қалған аманатын жеткізу тұрғысынан да тарихи сабақтастықты үзбеуге қолынан келгенше ықпал етті. Қайыржан Бекхожин – білім беру саласында, оқулық жазу саласында, ғылыми зерттеу саласында өзінің қолтаңбасын қалдырған және сол ілгерідегі сабақтастықты үзбеуге тырысқан, ұлт мүддесін қорғауға тырысқан үлкен маман, ғалым. Сондықтан, Қайыржан Бекхожин біздің қазақ журналистикасының тарихында алтын әріппен аталатын адамдардың бірі. Ғалым туралы жыл сайын конференциялар мен Бекхожин оқуларын өткізу, есте тұту – ұлағатты ұстаздың әруағының алдында біздің бас июіміз болмақ. Кемеңгер ғалымды ұлтының басына қауіп-қатер төнген шақта біздің мүддемізді қорғаған Алаш азаматтарының бірі десек қателеспейміз.

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., Майкотова Ғалия Тілеубергенқызы