«ХХІ ғасырдың Радловы» атанған Қоңыр Мандоки

Алтайдан Анадолыға, Балатоннан Байқалға, Кавказдан Қаратауға дейінгі ұлан-ғайыр жерде шарлап, ұлы мұралар жинаған, Ұлы дала мәдениетімен тікелей аты астасып жатқан Иштван Қоңыр Мандокидің еңбектері бүгінгі ұрпаққа телегей теңіз білім екенін бірі білсе, бірі біле бермейді.

Түрколог әрі қыпшақтанушы Иштван Қоңыр Мандокидің туғанына 75 жыл толуына орай Алматы қаласында Халықаралық Түркі академиясының ұйымдастыруымен «Ұлы дала және Мандоки мирасы» атты конферениця өтті. Аталмыш жиынғаTWESCOтөрағасы Дархан Қырыдәлі, Мажарстанның Қазақстандағы елшісі Андраш Бараны, ғалымның жары Оңайша Мақсұмқызы, Мажарстанның Алматы қаласындағы Бас консулы Ференц Блаумен және АҚШ, Ресей, Қырғызстан мен қазақстандық ғалымдар, қоғам қайраткерлері бас қосты.

Ғалымның мұраларын сақтау, олардың жарыққа шығуына Халықаралық Түркі академиясының қосқан үлесі көп. Мәселен, 16 мың кітаптан тұратын ғалымның жеке кітап қоры Академия кітапханасында сақтаулы тұр.TWESCOжыл сайын ғалымды еске алу, есімін ұлықтау шараларын жасап келеді.

Конференцияда сөз алған қонақтар мен ғалымдар Иштван Қоңыр Мандоки жайлы ойларын, зерттеу еңбектерін ұсынды. Соның ішінде Мажарстанның Қазақстандағы елшісі Андраш Бараны: «Қоңыр ағамыздың атын айтсақ, оның түркітану ғылымының дамуына зор үлес қосқан зерттеулері ғана емес, сондай-ақ түркітілдес халықтардың біртұтасты­ғын, олардың арасындағы бай­ланыстардың нығаюын, мәдениет­терінің және тіл­дерінің еркін түрде дамуын армандайтын тұлғаның кейпі көз алдымызға келеді. Әсіресе қазақ тілінің өркендеуіне ерекше мән берген Қоңыр Мандоки тек мажар мен қазақтың ғана емес, дүние­ жүзін­­дегі бүкіл түркітілдес елдердің ар­асын­дағы бауыр­лық қарым-қатынас­тар­дың сим­волына айналды. Дү­ниеден ерте қайтса да өзі армандаған қазақ елі­нің тәуел­сіздігін көрді. Қазақстан сол тәуел­сіздіктің арқасында Еуразия құр­лығына, әлемге танымал, беделі жоғары елге айналды. Сондықтан Халық­аралық Түркі академиясы­ның штаб-пәтері Ұлы даланың жүрегі – Астана қаласында ор­наласқаны кездей­соқ емес. Ал академия қабыр­ға­сынан Мандоки кітапханасы ашыл­ған­нан кейін Түркі академиясын Мажар­станның бір бөлігі орналасқан жер деп санаймыз»,-деп пікір білдірді.

Ғалымдардың ішінде америкалық Юлай Шамилоғлу Мандокиді «ХХІ ғасырдың Радловы» деп атауға лайық тұлға деп бағасын да берді. Ғалымның бұлай деп баға беруіне Мандокидің әлі де зерттелмеген мұралары негіз болып отыр. Олардың бас-аяғын біріктірсе 30 тоға татитын еңбек болары анық. Демек, түркі мұрасын түгендеуге Мандокидің алдына түсер тұлға өте сирек.

Жиынға қатысқан РФ ҒА Уфа ғылыми орта­­­лығы Тарих, тіл, әде­биет зерттеу инсти­туты­ның жетек­­шісі, профессор Фир­даус Хисамитдинова Мандоки мұраларын түркі дүниесінің гүлденуі жолында пайдалану керек екендігін айтты.«Ман­доки­­дың тарих­тағы бей­несі жыл­­дар өткен сайын тұлғала­­на береді. Асқақ рухы тұтас түркі халықтарын ке­зіп жүр­ген­дей әсерге қал­дыра­ды»,-деді ғалым.

Ал, ғалымынң жары Оңайша Мақсұмқызы Мандокидің арман-аңсары Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында айтылған ойларман үндесетінін айтты. «Қазақ халқы өзінің дара перзенті, қыпшақ ұлы Қоңырды ұмытпағаны­на мен өте қуаныштымын. Ол қазақ жұртын ерекше сүйді. Қазақтың бай әдеп-ғұрпын, тарихын, мәдениетін өте жетік білді.Соны сыйлаған­дық­тан қазаққа ғашық болды»,-деді ол.