Мультфильмдердің бала тәрбиесіне әсері қандай?

Американдық зерттеушілер теледидар көрермендерін басым бөлігі балалар мен жасөспірімдер екенін дәделдеген. Олардың пікіріне назар аударсақ, әр бала шамамен өз уақытының 30 пайызын экран алдында өткізеді екен. Осыған орай зерттеушілер баланың мектепке барғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенге дейін 19 мың сағат теледидар алдында отыратынын да дәлелдеген. Сонымен қатар шамамен балаларымыз күніне 17 өлім, 37 мейірімсіздікке толы көріністерді көреді екен. Осыдан-ақ өз балаңыздың дүниетанымы мен жүйке жүйесінің қалыптасуына теледидардың қаншалықты әсер етіп жатқанын аңғаруға болады. Бүлдіршіндердің теледидардан көріп тамашалайтын туындылардың басым бөлігін мультфильмдер құрап отыр.

Қай-қайсысымыздың болмасын үйіміздегі балаларымыздың бірі үстеріне жамылғы жамылып, «Черный плащ» болып зыр жүгіріп, айғайлап жатса, бірі «Ниндзя-Черепаха» болып, қылышын сумаңдатып жатады, енді бірі «Супермен» болып, алқымыңнан алады, тағы бірі «Өрмекші адам» болып тыным таппайды. Мұның себебі де жоқ емес. Өйткені олардың сана-сезімін, бүтін психологиясын не адам бейнесіндегі емес, не құбыжық емес қалыптағы бейнелер жау¬лап алған. Ал оған тосқауыл боларлық дең¬гейдегі ұлттық өнімдеріміз жоқтың қасы.

Жаһандану үрдісі белең алған шақта Батыстан келіп жатқан анимациялық фильмдер жас ұрпағымыздың санасын улауда. Қайсыбір шетелдік мультфильмді қарасаңыз да балаларды қызықтыру үшін барлық жағдайды ойластырған. Тіпті балалар түгілі ересектердің өзін еріксіз баурап алады. Осыдан барып сана-сезімі, өзіндік ұстанымы әлі қалыптасып үлгермеген балалардың мінез-құлқында өзгерістер пайда болады. Күндіз-түні жағымсыз әсердегі фильмдер мен ағыл-тегіл ағылған қанды көріп, содан тәрбие алып өскен ұрпақ не болмақ?

Жақын туысымның үйіне барған сайын кіші ұлының теледидарға телміріп отыратынын көретінмін. Ата-анасы күнұзақ жұмыста. Кішкентай бала тәрбиешінің қолында қалады. «Әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ». Қалағанын істейді. Қалағаны сол – күні бойы теледидар қарау. Екі жасқа да толмаған бала теледидардың қай тетігін басу керектігін жатқа соғады. Санау түгілі өз есімін айта алмайтын бала мультфильмдер тоғысқан арнаның қаншасыншы екенін де көзді жұмып табатын дәрежеге жеткен. Көзін тырнап ашып, теледидарға телміреді. Онда да балаларға арналған жар дегендегі жалғыз арна «Балапанды» қарап та қоймайды. Көретіні – шетелдік «TiJi», «Nickelodeon», «Cartoon Network», «Gulli», «Boomerang», «Карусель», «Disney канал», «Multimania», «Детский мир» сынды телеарналар. Ал тәрбиешінің онымен ісі де жоқ. Тіпті баласы кешке ата-анасы келер тұста өзі қалаған арнаны қойып, теледидардың басқарушы құрылғысын (пульт) тығып тастайтынды әдетке айналдырған. Мұны танысымның өзі қызық көріп әңгімелеп отырады. Амалдың жоқтығынан ата-анасы да баласымен қосылып, мультфильм көреді. Ертеңгісін тағы сол күйбең тірлікпен ата-ана жұмысқа кетеді, баласы тағы да шетелдің даңғаза, мән-мағынасыз дүниелерін көрумен күн өткізеді. Одан қала берді компьютерді айналдырады. Қарапайым, жасына лайықты ойындарыңды менсінбейді. Міндетті түрде атыс-шабыс, бір-бірін өлтірген, соққыға жыққан ойындарды ғана ойнайды. Ересек адамша жанын беріп, жанын алып отырғаны… Сол бала бүгінде 4 жасқа таяса да бір сөзін түсінбейсің. Әйтеуір былдырлап бірнәрсе айтады. Бірақ адам түсініп болмайды. Қай тілде сөйлеп жатқаны да беймәлім. Сонымен қатар өз дегені болмай бара жатса жер бауырлап жылайды, болмаса өзіңді төмпештеп ұруға әзір тұрады. Қулық-сұмдығыңды ересек адамнан бетер біледі. 4 жасар баланың осыншалықты қатыгездігіне, мінезінің өрескелдігіне таңғалмасқа амалың жоқ. Осылайша батыстың жабайы мәдениеті күнделікті өмірімізге әбден дендеп сіңіп, санамызды улап алды.

Мультфильмдер туралы жазбастан бұрын бірқатар шетелдік туындыларды әдейі көріп шықтым. Алғашқылардың бірі – «Наруто» анимациялық фильмі. Режиссерлердің фильмді барынша әсерлі етуге тырысқаны көрініп-ақ тұр. Қы¬зылды-жасылды. Көркем. Бірақ кімнің кім екенін болжап болмайсың. Бірімен-бірі атысып-шабысып жатқандар. Қан-жоса болып жатқан адам деуге келмейтін – «құбыжықтар». Не керек әйтеуір аяғына дейін әзер шыдамым жетті. Мұнан кейін көп балалардың сүйікті туындысына айналған «Спанч Бобқа» көз тіктім. Шындығын айтсам, бұл туындыны аяғына дейін көруге шыдамым жетпеді. Мән-мағынасы, айтар ойы да беймәлім, оқиға сюжеті де қызығарлық емес. Тіпті кейіпкерлерінің кескін-келбеті де түсініксіз. Жалпы шығарма мазмұнында іліп-алар дүние жоқ деуге болады. Әйтеуір оспадар күлкі мен мағынасыз әңгімеге толған. Мұнан кейін әйгілі «Шректі» тамашаладым. Рас, мультфильмнің оқиғалар желісі қызық. Тіпті өзің де соның ішіне қалай еніп кеткеніңді аңғармай қаласың. Бірақ біздің менталитетімізге сай келетін бірде-бір дүние жоқ. Басты кейіпкерлердің өзі – адам көріп-білмейтін жандар, яғни құбыжықтар. Мұнан кейін өзіміздің төл туындыларымызды, яғни «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Ақсақ құлан», «Қырық өтірік», соңғы кездері көрермендерге жол тартқан «Сақ» киностудиясының «Момын мен Қарақшы», «Қошқар мен Теке» атты анимациялық фильмдерін тамашаладым. Көрсең, көңілің тояды. Осындай туындыны дүниеге әкелген жандарға іштей алғыс жаудырасың. Бір ғана қазақтың тұңғыш анимациялық фильмі болған «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» атты мультфильмінің өзі неге тұрады? Бұл туынды жарыққа шыққалы бері көрермендердің ыстық ықыласына бөленіп келеді. Бүкілодақтық тұсауы кесілген сәттен бастап-ақ, мультфильм шетелдерге ұсынылып, 48 елдің экранынан көрсетілді. Ал 1968 жылы Ленинград қаласында өткен ІІІ Бүкілодақтық кинофестивальде ІІІ жүлдені иеленген туынды 1975 жылы Халықаралық Нью-Йорк мультфильмдер фестивалінде «Кола Праксиноскоп» жүлдесін жеңіп алды. Осы туындыны дүниеге әкелген қазақтың мультипликациялық фильмдерінің атасы Әмен Қайдар одан кейінгі өз туындыларында да ұлттық рух пен болмысты көрсету арқылы жас өркендерге орасан зор тәрбие беруді көздеді. Ол өз мақсат-мүддесінен шыға да білді. Соңғы уақытта жас көрермендердің көзайымына айналып үлгерген «Қошқар мен Теке» фильмі де өзіндік мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ұлттық дүниелерімізді мүмкіндігінше қамтуға тырысқан туындының тілі жатық, баланың ойлау қабілетіне сай екен. Мұнда туған жерге деген махаббат, өз Отанына деген сүйіспеншілік жақсы суреттелген. Міне, бұлар – нағыз қазақ баласының дүниетанымына оң әсерін тигізетін дүниелер. Бірақ бұл қуанышымыздың астарында «әттең…» деген қынжылыс та бар. Себебі мұндай саусақпен санарлық ұлттық дүниелеріміз күн сайын, сағат сайын саны артып, рухани жұтаңдыққа әкелетін шетелдік туындылардың орнын алмастыра алмайды, тіпті оған өз деңгейінде бәсекелес те бола алмайды. Рас, барлық бұқаралық ақпарат құрал¬дарында отандық аниматорлар туралы жазылып та жатыр. Олардың сан туындысы қолдың қысқалығынан жарық көрмей жатқандығын айтудай-ақ айтуда. Естір құлақ болса әрине…

Жастарға қатысты сөз қозғала қалса «өскелең ұрпақ жігерсіз, намыссыз, ұлтжандылықтан жұрдай» деп кінә артамыз. Бірақ оның себеп-салдарына мән бермейміз. Себебі батыстың былапыт дүниесі біздің жастарға тәрбие құралы болып отырған жайы бар. Өзіміз білетін мультфильмдердің бірқатар кемшіліктерін санамалап көрелік…

Біріншіден, ондағы жағымды кейіп¬керлердің өзі басқа кейіпкерлерді өлтіріп, қылмыс жасайды. Зұлымдыққа барады. Қан суша ағады. Баланың осыдан барып сол кейіпкерге ұқсағысы келіп, қа¬тыгездікке бармасына кім кепіл? Ма¬ман¬дардың айтуынша, мұндай мультфильмдер баланың психологиясына кері әсерін тигізеді.

Екіншіден, қаншама зұлымдық, қатыгездік жасап жатса да ондағы кейіпкерлер жазаланбайды. Ондағы кейіпкерлер ата-анаға деген құрметті де білмейді. Жақсы мен жаманның ара жігін ажыратып бермейді. Бұдан бала санасында «дәл сондай жасасам мені де ешкім жазаламайды» деген ой қалыптасары анық.

Үшіншіден, мультфильмдердегі қуыршақтардың сыртқы көрінісі де балалар үшін аса маңызды. Бірақ шетелдік туындыларда жағымды кейіпкерлерге тән жылылық, мейірімділік кездесе бермейді. Ал жағымсыз кейіпкерлер іс-әрекетіне қарай түр-әлпеті де сүйкімсіз болуы тиіс. Бірақ ол шығармалардан ондайды ажыратудың өзі қиын. Өйткені ондағылардың бәрі дерлік – құбыжықтар.

Төртіншіден, телеарналардан көрсетіліп жатқан мультфильмдерде ері қайсы, әйелі қайсы ажыратып болмайсың. Ол туындылардағы ер адамдар бойынан жігітке тән намысшылдықты, қайсарлықты көру қиын. Ал қыздары нәзіктіктен жұрдай. Бұл мәселе де балаға оң әсер ете қоймасы анық.

Бесіншіден, ондағы сөздердің өзінде мәдениеттілік көрінбейді. Кейбір анимациялық фильмдерде кейіпкерлер аузынан небір былапыт сөздердің шығатындығы да шындық. Бұл әлі қалыптасып үлгермеген бала үшін қандай тәрбие болмақ?

Алтыншыдан, ең сорақысы да осы, кейбір телеарналардағы мультфильмдер жыныстық қатынасқа жақын дүниелерді де көрсетіп жатады. Бұл дегеніміз барып тұрған сорақылық…

Бүгінгі күнде Жаңа жылдық шыршада балалардың киген киімдерінің өзі дәл сол мультфильм кейіпкерлерінен алынғанын қайтерсің. Бірі – «Өрмекші адам», бірі – «Ниндзя-Черепаха», бірі – «Супермен», енді бірі – «Бэтман»… Жаңа жылдық шырша емес, батыстың анимациялық фильмдерінің ортасына кіріп кеткендей әсерде қаласың. Бірер жыл бұрынғы дәл осындай мерекелік жиындарда бірлі-жарымды болса да қазақша киім киген балаларды көзіміз шалушы еді, енді оларды көрудің өзі мұңға айналып барады. Себебі бала өзі күнделікті көріп жүрген кейіпкерлеріне ұқсағысы келеді, батырларды бағаламайды да. Мұндай кездерде базардағы саудагерлердің де бағы жанады. Бара қалсаң балаңның басын айналдырып, қызылды-жасылды болып көз тартып тұрған шетелдік кейіпкерлерді алдыңа жайып салады. «Мынау – «Өрмекші адамның» костюмі, осыны кисең сол сияқты батыр боласың, ал мынау – «Ниндзянікі», соған ұқсағың келе ме?» деп сенен бұрын балаңның есін аударады. Мұндай дүниеден баланың қарсылық танытпайтынын оқымай білген саудагерлер үшін баланың психологиясы бес тиынға да татымайды. Ең бастысы саудасы жүріп, қалтасы қампайса болғаны… Ата-ана да мұндай кезде «аш құлақтан тыныш құлақ» деп баласының дегеніне көніп, қалағанын алып береді.

Мультфильм – өсіп келе жатқан жас ұрпақ тәрбиесінде аса қажет құралдардың бірі. Қазақ халқы өзінің бет бейнесі мен болмысын, ұлттық салт-дәстүрін, ұлттығын, өзінің ғасырлар бойы арман еткен Тәуелсіздігін болашақ ұрпағы арқылы ғана қорғай алады. Сондықтан ұрпақ тәрбиесі қашанда алдыңғы орында болуы шарт. Сол себепті Қазақстан да мультфильм саласына мән бергені жөн. Өкінішке қарай, біздегі анимация жанры – қазіргі таңда өз шешімін таппай, кенжелеп қалған салаларымыздың бірі. Бірақ оны жандандыру кезек күттірмейтін мәселе. Өзіміздің Тазша балаларымыз бен алып Алпамысты, қайсар Қобыландыны көрсетіп, ұлдарымызды ұлтжандылыққа, қыздарымызды қылықты болуға үндеу қажет. Өзіміздің ертегілеріміздегі Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ сынды кейіп¬кер¬лерді мультфильмдік образға айналдырудың уақыты келген жоқ па? Ендеше Нарутоның қан шашқанын, Халктың қаһарланғанын, Шректің шатпа¬ғын, Спанч бобтың сандырағын көріп, өзгенің қаңсығын таңсық қылғанша төл туындыларымызды жандандырып, солар арқылы тәрбие берген артық екені айтпаса да белгілі.

Иә, бала мультфильм көргенді ұнатады. Айналасымен танысып үлгермеген балғын үшін бәрі таңсық, бәрі қызық. Баспайтын жерді басқанды ұнатады. Бірақ оның бәрі пайдалы емес. Сондықтан қазақтық тамырға балта шаппас үшін ұлттық нақыштағы, бүлдіршіндерімізге ұлттық рух пен ұлттық намыс дарытатын мультфильмдерді өмірге әкеліп, көгілдір экранымызды түзеуіміз керек. Ертең кеш болмасын десек…