Бүгін – ұлт ұстазы Ахметтің туған күні

Бүгін, қыркүйектің 5-і – Алаш  қозғалысының қайраткері, ғалым, түркітанушы, қазақ тіл білімінің атасы Ахмет Байтұрсынұлының туған күні. Ұлттың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлы жайлы қанша айтып жазсақ та артық болмайды деген оймен өмірінің ең өзекті кезеңдерінен 20 дерек ұсынамыз.

1. Ахмет Байтұрсынұлының нақты туған күні көп уақыт бойы белгісіз болған. 2017 жылы қараша айында қазақ ағартушысы, ғалым Ахмет Байтұрсынұлының туған күні Қазақстан Республикасының елдерінің тілдері күні болып жарияланды. Оған түсіндірме берген қазақ әліппесін латиницаға әзірлеуші Ербол Тілешев: «Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 29 қыркүйекте дүниеге келген деген мәлімет болған, алайда кейін мен Тілдерді дамыту басқармасында қызмет істегенімде Ахметтің қолжазбасы бар үш құжат табылған. Олардың ішінде «5 қыркүйекте дүниеге келдім» деген сөзі бар екен. Сондықтан осындай шешім қабылданды» дейді.

2. Ахмет 13 жасқа толғаннан кейін олардың ауылына полковник Яковлев жетекшілігімен полиция қызметкерлері келіп аласат салған. Ахметтің әкесі Шошақұлы Байтұрсын мен Ахметтің үш ағасы қорлыққа шыдамай полковникті ұрып-соққан. Осы әрекеттері үшін олар Сібірге 15 жылға айдалған.

3. Қостанай уезінде қызмет істеп жатқан кезінде Ахмет Аманқарағай орман шаруашылығының бастығының (кей деректерде қатардағы орманшының делінеді) үйінде тұрып соның қызы Александра Ивановнаны сүйген.

4. Александра Ивановна 1878 жылы Челябинск ауданында дүниеге келген. Әулиекөл ауылында орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып істеген кезінде Ахмет Байтұрсынұлымен танысады.

5. Жастар некелерін Троицкте жастар мұсылман дәстүрімен қиған. Атақты дін қызметкері Зейнолла-ишан алдында Ахмет Александраны татар қызы қызы ретінде Бадрисафа Мұхаммедсадыққызы Байтұрсынова деп жазып алған. Сөйтіп, Ахмет әйелін 2-3 айға мешітте мұсылман әдет-ғұрыптарын үйрену үшін қалдырған. Бадрисафа шариғатты дереу игеріп алып, өмірінің соңына дейін мұсылман ерлі-зайыпты болған.  

6. Ахмет Байтұрсынұлы 1905 жылғы «Қарқаралы петицияның» авторларының бірі болған. Сол петиция қазақтардың жерін экспроприациялануын доғаруды, ауғандардын легін аялдатуды және де ұлттық земстволардың құруын декларациялады.

7. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ жазбасын қайта құрастырған. Ол қазақ тілінде қолданылмайтын арап әріптерін қолданудан шығарып, қазақ тіліне жаңадан тән, ерекше әріптерді қосқан. «Жаңа емле» атты жаңа әліппені қазірде Қытай, Ауғанистан, Ресей, Ирандағы қазақтар пайдаланады.

8. Ахмет Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінің бірінші редакторы болған. Басылымның үш мыңнан аса жазылмандары болған, оны қазақ даласында, Қытайда және Ресейде оқыған. Сол газеттің беттерінде Байтұрсынұлы өзінің пікірлестерімен қазақ тілінің дамуының мәселелерін көтеріп, халықты бірлікке және саяси күреске шақырған.

9. Ахмет Байтұрсынұлы 1917 жылғы революциялар толқынында қазақтың ұлттық мүддесін көздеген Алаш қайраткерлерін тобының басынды тұрды, зиялылар қауымының рухани көсеміне айналды. Ол Әлихан Бөкейхан және Міржақып Дулатұлы секілді айнымас серіктерімен бірге қазақ халқының еркіндігі жолында тайсалмайтын ұлы күреске түсті.

10. Ахмет өзін ақын және мысал жазушы ретінде байқап көретін. Мысалы, ол Эзоп, Лафонтен, Крыловтың мысалдарының классикалық сюжеттерін негізге алып, оған ұлттық ерекшеліктерін қосып Ресейдің отарлаушылық саясатын, биліктің озбырлығын  әйгілейтін біртума шығармаларды жарыққа шығарған.

11. Торғайдың тұрғыны Жүсіпбек Салықов Ахмет Байтұрсынұлы туралы осындай әңгіме айтып берген: «1923 жылы Ахметпен Бадрисафа Орынбордан Торғайға жол жүріп бара жатқан кезде олар Құмкөл деген жерде жергілікті дін адамдардың басшысы хазірет Нәуен Нұртазиннің үйінде тоқтаған. Қазір сол жерді Жангелді ауданының Шиелі ауылы деп білесіздер. Жас айырмашылығына қарамастан (хазірет Ахметтен бірнеше жас үлкен болатын) екеуі жақын дос болып бір-біріне қалжың айтатын.

12. «Мен 9 жасымда жетім қалып Ахметтің туған ағасында мал баққанмын. 1926 жылы Қали аға қайтыс болған. Бір жылдық асқа Ахмет аға мен Бадрисафа келген. Мен қотыр ауруынан азап шегіп, аш және алба-жұлба жетіммін. Ел менің қасымда тұрудан аулақ болған, мені айналып өтетін. Мені құтқарған – Ахмет аға. Ол мені алып, Бадрисафаға тапсырған. Бадрисафа өз қолыммен мені емдеп, өлімнен құтқарған. Ахмет ағаның және оның әйелі Бадрисафаның бекзаттығын мен ешқашан ұмытпаймын» деп Ахметтің туысқаны Аубек Сатыбалдыұлы дерек айтады.

13. Байтұрсынұлымен туыс қарым-қатынаста болғандықтан Ахметтің асыранды қызы әке-шешесімен шамамен 4 жыл (1929-1933) жер аударылды, ал кейіннен балалар үйіне түсті.

14. Ахмет Байтұрсынұлының тек қана асырынды балалары болғаны бәрімізге белгілі. Ресми дереккөздерде үш есім ғана сақталып қалған, олар – Аумат, Қазихан және Шолпан. Үшеуіде ағартушының үйінде тәрбиеленген іні-қарындастары. Бірақ оның тағы да бір түп-тегі Ахмет Байтұрсынұлының уақытында және де оның өлімінен кейін көптеген жылдар бойы жасырынған асырымды баласы болған – Самырат Кәкішев. Мұндай құпиялылығы оңай түсіндіруге болады: Самырат Байтұрсын әулетінің шаңырақ иесі болғандықтан оның өмірін сақтау бүкіл әулеттің басты мақсаты болған. Бір жолы, Байтұрсынұлыны тұтқандағаннан кейін Самырат тұрған ауылға әскер келген. Олар ұрпақ жалғастырушы ұл-балаларды іздеген екен. Сол кезде бір әйел Самыратты үлкен қазанмен жабып, баланың өмірін аман сақтап қалды.

15. Ахмет Байтұрсынұлының замандасы Нұрзипа Амирова сөзіне сенсек, 1937 жылы Бадрисафа Қостанайда болған. Содан соң Бадрисафаны Қостанайда екінші рет Ұлы Отан соғысы уақытында көрген адамдар бар. Сол уақытта Бадрисафа өз жасынан артық өмір сүріп қойғандығы, өзінің сұлулығынан еш нәрсе қалмағанын және де денсаулығына зиян келгенін Нұрзипа Амирова баяндаған.

16. Қостанай өлкетанушылар Байтұрсынұлының жесірімен ары қарай не болғанын нақты білмейді, алайда олардың басты екі нұсқасы бар. Біріншісі Бадрисафа Қостанай ауданының Александровка ауылында емделіп, сол жақта қалғаны туралы мәлімдейді, ал екіншісі, ақсақал Есімхан Тұрлыбеков айтқанындай, 1947 жылы шамамен қараша айында Мендіқара ауданының Қасқат ауылында тұрғанын мәлімдейді. Көрсетілген жылы сол ауылда Александра атты орыс әйел пайда болғанын және де оны жетектеген біздің жерлесіміз Ахмет Байтұрсынұлыны жеке танитын Қасым Тоғызақов болғанын мәлімдейді.

17. Ел арасында, республика, тіпті түркі тілдес мемлекеттер арасында беделі зор болған Ахмет Байтұрсынұлы секілді ұлы тұлғаға советтік билік кешірім жасады. Үлкен басшылық қызметке тағайындады, ол Қазақ АССР Білім комиссариатының төрағасы қызметін атқарды. 

18. 1929 жылы маусым айында КСРО ІІХК Ахметтің саяси қызметін алдына келтіріп Қызылорданың түрмесіне Міржақып Дулатовпен бірге қамады. Кейіннен ол Архангельск облысына жіберілсе, оның әйелі Бадрисафа ханым мен қызы Шолпан Том облысына жіберілген. Уақыт өте келе шешесімен қызының жолын бөліп жіберген: Шолпанды Том қаласында қалдырса, шешесі Батыс Сібірдегі Жуково ауылында ағаш құлатуға жіберілген.

19. 1934 жылы Халықаралық Қызыл крест өтінішхаты нәтижесінде Ахмет Байтұрсынұлы Алматыға оралуға жанұясымен қосылуға мүмкіндік алады. Нашар денсаулық, саяси сенімсіз болғандықтан жұмысқа орналасуға мүмкіндігі азайды, мұндай ауыр мұқтаждық Ахметтің соңғы жылдарын қапаландырды. Орталық мұражайдың бақылаушысы, билет тексерушісі, туберкулез диспансерінің санитары болып жұмыс істеп, елге танымды, ел құрмет тұтатын, бірақ билікті қорқытатын адам болғандықтан ол қайта-қайта жұмыс орындарынан қуылатын. 

20. Кезекті азғырудан кейін 1937 жылы 8 қазанда жаңадан тұтқынға алынды да, бірнеше айға созылған тергеуден соң, 1938 жылы ақпайн айында атылды. Қамауда тергеушілердің сұрақтарына былай жауап берген: «Менің арманым – мүмкіншілігінше қазақ халқының дәулеттілігін, мәдениетін жоғары деңгейге көтеру. Ол ізгі іс енді ғана басын алып тұрғандықтан мен басымды тек қана менің тілегімді қанағаттандыратын билікке иемін».

Аян ӘДЕН