Саясат
Мәскеуге Кирвоенревкомның №2043 мандатымен келген 19 жастағы жігіт
– 1916 жылы Әулиеата қаласына Фольбаун дейтін генерал келді. Ол қазақ жастары патша үкіметінің герман соғысына барып, қара жұмыс істеуге, окоп қазуға тиіс деп жарлық берді. Қазақ еңбекшілері одан үзілді-кесілді бас тартып, патша үкіметіне қарсы көтеріліске шықты. Осы кезде патшаның жазалаушы отрядтары көтеріліс басшыларын, оның сарбаздарын да атып-асты. Ел талауға түсті. Жұртты киізге орап, үстеріне керосин құйып өртеді! Тірідей жерге көмді! Жетісу жақтағы орыс кулактары қазақтарға қарадан-қарап өшікті. Оларды жерлерінен қуып шығып, үстерінен оқ жаудырған. Каспий теңізінің теріскей жағасындағы ұзындығы 70-80 шақырымға, Нарын құмына созылған маңызды шығанақ-бұғазды патша өкіметі орыс помещиктеріне беріп жіберген! Столыпинның мемлекеттік думада қазақ жерін игеру туралы сөзінен кейін «Миллионный фонд» деп аталған өңірді орыс-жапон соғысы тұсында сібірлік казак-орыстарға сыйға тартқан!
Мәжілістің қызған кезінде Г.Сафаров:
— Түркістандағы орыс кулактарын Ресейге қайта көшіру керек!- деп тұрып алады.
Ленин Ермековке қарап:
– Сіз бұған қалай қарайсыз? – дейді.
Әлімхан Ермеков бұлай істесек, екі жұрт арасында алакөздік пайда болуы мүмкін, жергілікті қазақтарды атамекеніне дұрыстап қоныстандырып алғанша, ішкі Россиядан жаңа көшпелілер әкелуді тоқтата тұрған дұрыс дейді. Мұны естіген Ленин:
– Ғажап! Орталықтың өкілі, орыс коммунисі орыстарды қазақ жерінен көшіруді сұрады. Ал партияда жоқ қазақ тек көшті тоқтата тұрған дұрыс дейді. Ойланатын жағдай екен! – деп мәз болып, Ермековтің арқасынан қағады.
Каспий — Атырау жағасындағы Астрахань жақтағы бұғаз-шығанақты қазақ автономиясына қосу мәселесіне партияның сол кездегі көрнекті қайраткерлері Ш.З.Элива, Н.П.Брюханов, Л.Н.Крестинский үзілді-кесілді қарсы шығады. Сондағы уәждері – қазір Ресейде аштық. Атыраудың балығына Мәскеу мен Петроград өте зәру. Сондықтан бұл алқапты РСФСР-ге қалдыру керек десті.
Содан кейін Ленин: Астрахань губерниялық атқару комитетінің председателінен:
– Қане, сіз айтыңызшы, Каспий осы теріскей жағасындағы бұғазда тұратын халықтың көпшілігі қазақ па, орыс па? – деп сұрады. Ол сонда:
– Владимир Ильич, қолымда дәлме-дәл санақ мәліметтер жоқ еді – деп екі ұштылау жауап береді.
Ленин:
– Жоқ, бізге дәлме-дәл санақ керек емес. Сіз шамамен Каспийдің осы жағасындағы ел-жұрттың қайсысы көп, қайсысы аз екенін айтыңыз? – деп тұрып алады. Астрахань өкілі мұндағы тұрғындардың көпшілігі қазақ екенін мойындайды. Ленин:
– Онда мен бұл мәселені дауысқа қоямын деп, Атыраудың осынау жағалауын болашақ Советтік Қазақ Автономиясына қайтарып беруді ұсынады.
Дау-дамай ұзаққа созылады. Сол кезде Әлімханның мәжілістен шығуын асыға күтіп отырған Алаш ардагерлері арасында Ахмет Байтұрсынов айтты деген бір сөз елге жайылады: «Біздің Әлімханмен бес сағат сөз таластыруға шама-шарқы жеткен орыстың мынау сақау адвокаты Владимир Ульянов адамзаттың төресі екен!» депті…
Ленин мәжілістің соңында автономия құру жөнінде Ұлт істері Халық Комиссары Иосиф Сталинмен пікірлесіңіздер, онда арнайы жоба бар дегенді айтады. Мәжілістен ақ маңдайы жарқырап, алшаң басып шыққан Әлімхан осыны Әлихан Бөкейханға айтқанда, туасы бекзада, көрінген күлді-көмешті көзге ілмейтін Әлекең:
– Сталин не шешер дейсің?! Оның білігі мен білімі белгілі ғой! – деп шалқалап жүріп кетіпті. Түп атасы Шыңғысханнан тарайтын шыңжыр балақ, шұбар төс, тектінің тұқымы! Арғы атасы -Тәуке хан «Жеті жарғыны» сомдап, қазақты ел қылудың алғашқы заңнамасын жасаған! Қазақ тарихының білгірі Мұхтар Мағауиннің айтуына қарағанда, Әлихан Бөкейханның әулеті анадан шырылдап туғаннан Алаш жұртының табанына кірген шөңге менің маңдайыма кірсін дейтін ұстаныммен ғұмыр кешкен ақсүйек тұқым! 1537 жылғы Сан — Таштағы қырғында оның арғы атасы Тоғым хан тоғыз ұлы және әскер басы отыз жеті сұлтанымен шәйіт болған! Осы Тоғым ханның туған інісі Шығай ханның ұлы – Еңсегей бойлы Ер Есім! Осындай қаракөктің тұқымынан қазақтың қара баласының хан баласына кеткен есесі көп еді, соны қайтаратын кез келді деп, бүкіл ғұмырын қазақ халқының ұлт азаттығына арнаған Әлихан Бөкейхан тумағанда кім туады?!
Жазушы Жайық Бектұров алпысыншы-жетпісінші жылдары Әлімхан Ермековпен сырлас-мұңдас болған кісі. Сол Жәкең Әлімханның: «Әлихан Бөкейхан жаратылысы бөлек, әрі көргені, тоқығаны көп кісі еді» дегенін айтады. – Мына біз көбінесе Том, Семей, Омбы маңынан, Н.М.Ядринцевпен Г.Потанин өрісінен аспадық. Ал Әлихан жастық шағын Ресей империясы астанасында өткізді. Алғашы Думаға депутат болып, орыс-еуропа елдерінің көркем әдебиетін зерделеді».
«Неше-түрлі қуғын-сүргінді басынан кешсе де, Әлімхан Ермековтің ішкі сарайын тот басқан жоқ еді» деп жазады Жайық Бектұров. – Зерделі-зейінді, зиялы қалпынан тамбады. Шешендігі, білгірлігі сол қалпында қалды. Күлгенде, сөйлегенде дәл бір күнәдан пәк жас сәбидей аяулы бейнесі көрініп тұрды. «Бұрын аз уақыт Алашта болған бізге жабылмаған жаба жоқ» – деуші Әлімхан Ермеков. «– Қазақстанның бір түкпірінде әлдекімдер бұзақылық жасаса да, Қарақұмда, Маңғыстауда, Шұбатауда, Бақтыда, Бақанста ашыққан жұрт ереуілдеп атқа қонса да, Жетісу жұрты Қытайға көшсе де, бір ауылда колхоз малы ұрланса да, тіпті, біреу әмеңгерлік жолымен қос қатын алса да, газет-журналдарда бір ауыз оғаштау сөз жазылса да, осының бәрін бізден көре бастады. 1921 жылы атақты Мәдиді Қарқаралының көшесінде тапа-тал түсте ГПУ адамдарының атып тастағаны мәлім.
Адамзаттан асып туған алтын айдарлы ұлдар Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ермеков, Ақбайдың Жақыбының кіндік қаны тамған жері біздің Қызыларай – Ақсораң. Қазақтың арқалы ақындарының бірі һәм бірегейі Дәуітәлі Стамбеков Совет өкіметі кезінде ызаға булыққанда:
– Ақтоғайға неге шойын жол тартылмаған?! – деуші еді.
– Оны мен қайдан білейін?
– Оны білмесең, қолыңа қалам ұстап, несіне кісімсініп жүрсің?!
Көкемнің мінезі өзіме белгілі. Үндемей құтыламын… Біраз уақыт үнсіз отырады да:
– Совет өкіметінің үш қас жауы осы топырақтан туған! Соларға кеткен өшін алу үшін бізді құс ұшып, құлан аяғы баспайтын құладүзге қалдырып отыр! – деуші еді… Мұны естігенде Ақтоғайдың коммунистерінің зәре-құты ұшып, орындарынан тұра-тұра қашатын…
Солардың көбісінің көзі әлі тірі.
Қызыларайдағы жері былқылдап, өзен суы сылқылдап ағып жататын Былқылдақ – Ермековтердің ата жайлауы. 1914 жылы Әлағаң Томда оқып жүргенінде орыс оқымыстысы Потанинді осында өзімен ертіп келген. Потанин осы жерде Аяпберген аузынан көптеген қазақ ертегілері мен
аңыздарын жазып алған көрінеді. Қыдыр қонаққа арнап құлын соймақ болады. Сонда Потанин:
– Мен десеңіздер, мына құлынға пышақ тигізе көрмеңіздер деп шыр-пыр болады. Сол оқиғаны Қызыларайдың көне-көз қариялары бертінге дейін күлісіп айтып жүрді. Құнанбай аға сұлтан боларда Әлиханның атасы Ермек би оны осы Былқылдақ жайлауына шақырып, Арқаның бір топ атқамінерлерімен қонақ қылған. Тәттімбеттің «Былқылдақ», «Сылқылдақ» күйлері осы жерде дүниеге келген. Әлағаңның шапағатымен ғылым жолына түскен Қаныш Сәтпаев 1923-1925 жылдары осы Былқылдақтың самал ауасымен тыныстап қайтады. Қазақтың көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Н.Нұрмақов пен Т.Жүргеновтің үйлену тойлары осы жайлауда дүркіреп өткен көрінеді. Соның бәрінің басы қасында Әлімхан Ермеков жүрген… Бір қызығы — Ермековтің арғы атасы, Абылайдың батырларының бірі — Сеңкібай би, Әлімхан да, қазақтың дауылпаз ақыны Қасым Аманжолов та осы Сеңкібайдан тарайды.
Қарқаралы – Қызыларай Алаш ардагерлерінің қазақты қалай ел қыламыз деп әңгіме-дүкен қылған жері! Ақбайдың Жақыбының ауылында молда болған Әбіштің Рахымжаны осы ауылда туған. Қызыларайдың шалдары Сұлтанмахмұттың сол молланың аузынан жазып алған Әлімхан Ермековқа арнаған өлеңін айтып жүретін. Ол кезде біз жас едік. Өз өлеңімізбен өзіміз әуре болған кезіміз. Жаттап алып, жадымызда сақтай алмай қалдық. Есте қалған бір-екі-үш жолы: «Қызыларайдан ұшқан қыраным, Ұлыста бөлек ұланым, Томағаңды сыпырып, Қиядан елді шоларсың, Алатауда қалықтап, Алтайыңда шалықтап, Алтын тұғырға қонарсың» дегені ғана. Қаншама сөз ұмыт қалды? Он-он үш жаста естіген өлең алпыстан асқанда қайта еске түсе ме? Сол Қызыларайдан ұшқан қыран, ұлыста бөлек ұлан, томағасын сыпырып, қияны көктен шола алмай, Алатауда қалықтап, Алтайында шалықтап, алтын тұғырға қона алмай-арманда өтті!
1967 жылы Қарағандының облыстық театрында С.Мұқановтың «Сәкен Сейфуллин» пъесасының премьерасы болды. Тұсаукесерге Сәбит Мұқановтың өзі де келді. Залдың бір мүйісіндегі оңашалау жерде Әлімхан Ермеков отырған. Сәбең оны сыртынан көріп қалды ма, әлде, көптен көңілінде жүрген ойы ма екен, Жайық Бектұровқа:
– Үйіңе шақырғалы тұрсың ғой? – дейді, – Менің қасыма ресми адамдарды қоспа. Осында Әлімхан Ермеков бар деп естимін. Сол кісінің жүзін бір көргім келеді.
Жайықтың үйінде:
– Әбеке, сіз бізден көп үлкенсіз. Көпті көрдіңіз. Мына біз Совет өкіметі орнағанда кедей едік, жалшы едік. Әлі оқыған жоқ едік. Ауылда етекбасты болып өстік. Біздің көзімізді совет үкіметі ашты — деп, Сәбең әңгімесін бастай жөнеледі. – Содан біз осы жаңа өкіметтің сөзін сөйлеп, сойылын соғып, кете бардық. Сол күрес, шайқас тұсында сіздерге, бәлкім, біздің сөзіміз де, сойылымызда тиіп кеткен кезі болған шығар деп, әлденеден кешірім сұрағандай, алды-артын орағытып сөйлеп кетеді. Біреуінің жасы сексенде, екіншісінің жасы жетпіске келіп қалған.
– Пъесаңызды көрдік – дейді Әлағаң. — Сахнада Сәкен болып ойнаған артист Бөкейхановқа «Сен, төбет!» деп тұрды. Бөкейхановқа Сәкен солай айта алушы ма еді?
Сәбең қысылып қалып:
-Ей, Жайық, пъесада өзі сондай сөз бар ма еді? –деп, өзі жазған шығармасының сөзін ұмытып қалғандай сыңай танытады…
Ақтар мен қызылдардың қырғыны шегіне жетіп тұрған азамат соғысы кезінде Міржақып Дулатов екі жақтың түрмесіне кезек-кезек түседі. Мінезі тік. Көкейіндегі ойын күлтелемей, айта салатын бетті адам екен. Сол мінезімен екі тапқа да жақпай, екі жақтың да қуғын-сүргініне іліне береді. Бір кезде қараңғы Сахараға «Оян, қазақ!» деп айғай салған Алаштың боздағын өзге жұрт өз алдына, өзінің қазағы түсіне алған жоқ. Түсінуге өресі жетпеді! Әлі де жетер емес… Сондай тар жол, тайғақ кешудің кезінде М.Дулатов Әлімхан Ермековтің үйіне келіп бас сауғалайды. Оның осы үйде екенін басқа біреу емес, қазақтың өзі көрсетеді! Қылышынан қан тамған қызыл комиссар Угар Жәнібеков Міржақыпты тұтқындауға келсе, есік алдында интеллегентше киінген бір адам тұр. Түр кескінінен Алашорданың адамы екені көзге ұрады:
– Сен кімсің?! – дейді Угар ала көзімен атып.
– Мен Әлімхан Ермековпін! – дейді әлгі адам комиссардан айылын жимай.
– Апырым-ай, ә… дейді Угар, – Сіз Әлімхан Ермеков болсаңыз… Сіздің үстіңізге баса көктей кіру ұят шығар?! Мен кетейін. Мен сізді көргем жоқ! Сіз мені көрген жоқсыз!
Әлімхан Ермеков осы әңгімені ылғи сүйсіне айтып жүреді екен. Әлихан да, Угар да Қызыларайдың тумасы. Бір ел, бір рудың баласы. Бір-бірімен сырттай таныс-біліс болғанмен, бетпе-бет кездесіп тұрғаны осы. Қазақша
айтқанда, қанжығада жолығып тұр! Аласапыран заманның дауылы екеуін екі жаққа лақтырып жіберген! Пролетариаты, люмпені, қайыршы, жәлебі болмаған қазақтың үстіне Қазан төңкерісі жасаған эксперименті, міне, осындай! Әкені – баладан, ағаны – іні-қарындастан, елді – ағайын-жұртынан айырған! Сол тарихи ессіз эксперименттің зардабын қазақ халқы әлі тартып келеді! Көресінін содан көріп жүр! Адамзат қауымдастығында жесірін қаңғытпаған, жетімін жылатпаған, әке отырғанда – ұл, шеше отырғанда – қызы сөйлемеген жұрт осы қазақ еді! Қазан төңкерісінен кейін отыз екінің аштығына ұрынып, жан-жаққа босып кетті. Отыз жетіде бір-бірін «халық жауы» деп ұстап берді! Бүгінде орыс тілді, қазақ тілді болып екіге бөлініп алған… Енді келіп бір-бірімен ағылшын тілінде сөйлескісі келеді! Орыс болып көрдім, енді бір мәрте ағылшын болып көрсем, адамзат көшінінің алдынан шыға келермін деген оспадар ойдың үстінде отыр әлі!
Тышқанды сынауға болады. Көжекті де сынауға болады. Топырақтан жаралып, Алланың демімен адамзат өркениетін құрған адам баласына экперимент жасауға болмайды! Әлихан, Әлімхан, Ахмет, Міржақып, Мағжандар, міне, осы үшін күресіп, алтын бастарын Алаш жолына құрбан қылды! Германдық-фашистік, советтік-коммунистік режимдердің адам баласына жасаған сынақтарына ақыл-есі түзу адамзат үмбеті лағынет айтып жатыр. Орыстан басқа, бізден басқа… Коммунизмді қарғап-сілеген Балтыр жағалауы, Батыс Еуропа елдері өркениет өріне тұяқ іліктіріп, экономикалық жағдайын, ұлттық рухын да жөнге қойып, еңсесін көтеріп алды. Біз баяғы Ленин мен Сталинның қойып кеткен жерінде көзіміз іріңдеп, көңіліміз тұманданы әлі отырмыз. Әлі қанша отырамыз?!
Қазақтың Атырау – Арқа – Алатау-Алтайға дейінгі аумағын Алашына аман алып қалып, осы күнгі шекарамызды белгілеу үшін Ленинмен бес-алты сағат салғыласқан Әлімхан Ермеков қазақпен сөйлескенде бір ауыз орыс сөзін қоспай кеткен кісі екен!
Алашорданың көсемдері Абайдың алтын тұғырына аяғын нық қойып, Алашын аспанға көтерді. Сол аласапыран заманның өзінде Алаштың бірінші ақыны Абай екенін алғаш айтқан Әлихан Бөкейхан еді. Ұлы абайтанушы Мұхтар Әуезовтың алдын орап айтты. Не деген кемел ой, керемет тарихи құбылыс! ХХ-шы ғасырдың басында Әлихан таныған Абайды ХХI-шы ғасырда өмір сүріп отырған қазақ әлі түсіне алмай жатыр. Тұшына алмай жатыр Абайға! Қазақ үшін күллі ұлыстық қасірет, ұлттық трагедияның қара басы, міне, осы болып тұр!
Алашорда үкіметінің құрамына бір сәт көз салыңыз. Шетінен иман жүзді интеллигент! Профессионал маман! Алашына адал патриот! Ұлым дейтін Алаш болмаса, Алаш дейтін ұл болама дейтін аристократтың тұқымы! Мұндай интеллектуалды үкімет Қазақстанда бұрын-соңды болған емес! Алашорданың ой дүниесі Құранның қағидаларымен сабақтас. Адам – Құдайдың ғана құлы. Бір ұлттың екінші бір ұлтты айтқанына жүргізіп, айдағаны мен өргізуге хақы жоқ! Айдарынан жел ескен алып империяларының бәрінің шаңырағының ортасын түскені содан!
Әлімхан Ермеков 1977 жылы фәниден бақиға қайтты. Сол күні ұлттық аза тұту рәсімі жарияланбады. Оны жариялатуға шама-шарқымыз да жоқ еді. Қазақ халқы өзін жеке өз алдына дербес, тәуелсіз ел деп жаһанға жар салып, өркениет өріне сүйремек болған Алашорданың соңғы арысынан айырылып қалғанын сезген жоқ. Аспаннан Алла бәрін көріп-біліп тұр! Ішкен – мас, жеген — тоқ болып жатты… Ұлттық рух – аяқтың астында… Жері – киесінен, елі – иесінен айрылған. Сол қазақ енді келіп Алаш арыстарына жете қабыл тегеурінді ұлдар неге тумай жатыр деп зар илеп жүр. Ұлым дейтін Алаш болмаса, Алаш дейтін ұл туа ма?! Алла бәрін көріп тұр!
Серік Ақсұңқарұлы
Қазақ үні
Қаракөз Амантай
Қосымшаны жүктеп алыңыз
