Саясат
Араб саяхатшысы Ибн Батутаның еңбегі
XIV ғасырдағы араб саяхатшысы Ибн Батутаның еңбегін оқуды жалғастырайық: «Отсюда поехал я в Ховарезм, через степь, простирающуюся на сорок дней пути, где весьма мало воды и травы. Тут ездят в повозках, запряженных верблюдами. Через десять дней прибыли мы в Сарайчик, лежащий на острове большой реки, именуемой Улусу. Здесь мост в роде багдадского. После поспешной трехдневной езды отсюда, достиг я Ховарезма, обширного и многолюдного турецкого города, подвластного султану Узбеку, именем коего управляет в нем эмир. За сим городом течет Гигон, одна из четырех райских рек. Здесь гробница шейха Наим-Оддина Великого, знаменитого святого. Во всем мире мне еще не доводилось встречать людей более благонравных, чем хорезмийцы, более благородных, более гостеприимных по отношению к чужестранцам. У них прекрасный обычай для исполнения молитвы, подобного которому я нигде не встречал, кроме как у них. Заведено, что каждый муаззин обходит дома, расположенные поблизости от его мечети, извещая о наступлении часа молитвы. Того, кто не присутствовал на общей молитве, имам бьет в присутствии общины. В каждой мечети висит для этого плеть. Кроме того, налагается штраф в размере пяти динаров, которые расходуются в пользу мечети и для угощения бедняков и неимущих. Говорят, обычай этот существует с древних времен. Он – великий эмир Кутлудумур, имя его означает «благословенное железо», так как кутлу значит «благословенный», а думур – «железо». Эмир этот – сын тетки по матери великого султана Мухаммада Узбека и величайший из его эмиров. Он же является его наместником в Хорасане. Его сын Харун-бек женат на дочери упомянутого султана. Ее мать – царица Тайтугли, о которой было сказано ранее».
Ибн Батута Сарай қаласынан Ховарезм қаласына сапар шегіпті, ол жол қырық күндік қашықтықты алып жатқан шөл далада екен. Он күнде өзен ортасындағы аралда орналасқан Сарайшық қаласына жетеді, одан жедел жүріп үш күнде Ховарезм қаласына барған. Ибн Батута саяхаты жайлы алдыңғы мақаламызда Ховарезм деген Ходжелі қаласы екенін, деректегі «Найм один» Ходжелі қаласындағы «Аумунидин» кесенесі екенін, одан төрт күндік жердегі ескі Ұзбой өзені бойында Сарайшық қаласы болғанын (Егдеқала деген ескі қалашық сол Сарайшық болуы мүмкін) көрсеткенбіз. Ал Хорезм қаласының шамамен кәзіргі Түркіменабад қаласы орнында болғанын, оны Шыңғысхан Амудария суымен шайып жоқ еткенін Ибн әл Асир дерегі көрсететіні алдыңғы мақалада айтылды.
Ходжелі өлкесі – Үзбек хан империясының шекаралық аймағы, оны билейтін әмір – Құттылытемір деген қазақ екенін есімінің мағынасы растайды. «Ол жердің халқы әлемдегі ең текті әрі қонақжай ел, оларда намазға келмегендерді қазақы қамшымен жазалайды және оларға салынған айыппұл арқылы міскіндерге көмек көрсету – ертеден қалыптасқан дәстүр», деп баяндайды араб ғалымы. Демек, қазіргі Сарайшық қаласы Сарайшық емес, керісінше Атырау облысында Алтын орданың астанасы – Сарай қаласы болған. Ал Сарайшық қаласы қазіргі Қарақалпақстан аумағында, Ходжелі қаласынан төрт күндік жерде, ескі Ұзбой өзені бойында болған.
Келесі оқиғалар желісі былай өрбиді: «Бухара главный город областей гигонских. Но он совершенно разорен Татарами, и я не нашел в нем ни одного ученого мужа. В Бухаре я навестил могилу ученого имама, составителя «Сборника истинных хадисов», шейха мусульман Абу Абдаллаха ал-Бухари, да будет Аллах доволен им! Из города Сара до Хорезма меня сопровождал шариф из жителей города Кербелы по имени Али ибн Мансур. А был он из купцов. Он решил отправиться со мной в Индию. В это время группа его земляков прибыла в Хорезм, намереваясь совершить путешествие в Китай, и он собрался ехать с ними. Прибыв в Индию, я узнал, что он достиг города Алмалыка, а это конец земель правителя Мавераннахра и начало Китая».
Мұнда Бұхара қаласының Шыңғысхан шапқыншылығынан кейін оңала қоймағанын, сол маңда әл-Бұхари мазары барын көрсетеді (әл-Бұхари мазары қазір Самарханд маңында, осы сәйкессіздік екі қала тарихында бір шикілік барын байқатады). Әли Ибн Мансур деген көпестің Ходжелі қаласынан Қытайға беттегенін, өзі Үндістанға жеткенде ол көпестің Алмалық қаласында екенін естігенін, Алмалық қаласы Мәуренахр мен Син-Шың (қытай) аймақтары шекарасында орналасқанын баяндайды. Осы деректен Алмалықтың қазіргі Алматы қаласы екенін көреміз (мұны нақтылайтын басқа да жазбалар жетерлік).
Енді мынаған назар аударыңыз: «Говорят, что Чингисхан, пришедший с Татарами в земли исламизма и опустошивший их, был кузнец в Хате. С помощью своего войска завоевал он Хату, Китай, Хашак, Кашгар и Алмалик. После жестоких битв с Джалал-Оддином Санжаром, сыном Шаха Ховарезмского и сильным владыкою Ховарезма, Хорасана и Мавара-эль-Нагара, завладел он его землями, разорил Бухару, Самарканд и эль-Тармид, перерезал в них жителей, забравши в плен только молодых, и совершенно опустошил всю страну. Он перешел потом Гигон, завладел Хорасаном и Ираком, всюду разоряя города и убивая жителей, и наконец погиб, оставя наследство сыну своему, Гулаку, который взял Багдад, умертвил Калифа эль-Мостаазема, из рода Аббасов, и прошел в Сирию, где божественное Провидение положило конец его поприщу; разбитый египетскою армиею, он попался в плен».
«Татарларды бастаған Шыңғысхан – Хата елінен шыққан темірші» дейді. Теміршың есімін «темірші» деп түсінген сияқты. Ибн әл Асир Шыңғысхан келген жақта түркі хатай елі мекендегенін жазған. Яғни, хатай елі қытай емес, түркілер екенін баяндаған. Арабшада «хатаи» мен «хазақ» ұқсас жазылатынын айтқанбыз (حظاق – хазақ, حطاى – хатаи). Ибн Батутаның осы дерегі Шыңғысханның хазақ елінен екенін көрсетеді («Чингисхан из рода хият» деген жалған тұжырымға, «Чингисхан из хата» деген осы дерек себеп болған сияқты). Шыңғысхан әуелі бағындырған бес аймақтың бірі – Хашак, дұрысы – Қазақ. Ибн Батута «Хата, Китай, Хашак, Кашгар, Алмалық» деп жазады, Хата – Шыңғысханның өз елі (ол да хазақ еліне жатады), Китай – түсінікті, Кашгар – қазіргі Шыңжан өлкесі, ал Алмалық – қазіргі Алматы мен Тараз қалалары орналасқан аймақ. Мұны Ибн әл Асирдің жазбалары да растайды. Ол Шыңғысхан әуелі бағындырған жерлерді «Түркістан, Баласағұн, Кашкар» деп көрсеткен. Ибн әл Асирдің Түркістан дегеніне Ибн Батутаның Хашак дегені, Баласағұн дегеніне Алмалық дегені сәйкес келеді.
Жоғарыда «түрк» пен «қазақ» атаулары арабша ұқсас жазылатынын айттық. Сондықтан Ибн әл Асир жазбасындағы «Түркістан» дұрысында – «Қазақстан» дегеніміз жөн. Ибн Батутаның ол аймақты «Хашак» деп көрсетуі сөзімізге куә. Осы фактілер Шыңғысханға дейін де қазақ халқы болғанын, оның жері Қазақстан екенін айғақтайды. Ибн әл Асир жазбасындағы деректер Түркістан елі мен Шыңғысхан елі бір халық екенін айғақтайтынын алдыңғы мақаламызда дәлелдегенбіз. Олай болса Шыңғысханды қазақ деп танымау мүмкін емес.
Келесі оқиғалар желісін қарайық: «Из Бухары поехал я в лагерь султана Ала-Оддина-Тармаширина. Султан сей, властитель Мавара-эль-Нагара, всегда славился своим войском и правосудием. Земли его находятся между четырьмя великими державами, Индиею, Китаем, Ираком и Турками султана Узбека. Он наследовал царство после брата своего, Джагатая, бывшего неверным, и царствовавшего после старшего брата Кобака, также неверного; впрочем, Кобак уважал веру Мугаммедан. Говорят, что однажды разговаривал он с ученым проповедником Бадр-Оддином эль-Майдани и сказал ему: «Ты говоришь, что в Коране все написано?» – Да – отвечал Бадр-Оддин. – «Покажи мне в нем мое имя!» Бадр-Оддин тотчас развернул книгу и прочел имя его в словах начала 82-й главы. Изумленный Султан отвечал только: Бахши, бахши (хорошо, хорошо)! Несколько дней пробыл я в лагере Тармаширина. Султан обратился ко мне по-тюркски. Но султан не пропускал ни утренних, ни вечерних молитв с общиной. После утренней молитвы до восхода солнца он садился для свершения зикра на тюркском языке. «Что прикажет читать султан: молитвы или Тармаширин?» спросил шейх Гасам-Оддин эль-Яги. Велено было начать молитвы. Султан пришел потом тихо, сел подле шейха, дружески говорил с ним, и обратясь ко мне, сказал: «Когда возвратишься в отчизну, скажи, что ты видел Персидского Шейха и Турецкого султана, сидевших рядом».
Ибн Батута Мәуренахыр өлкесін сұлтан Аладин Тармашарин билейтінін, оның мемлекеті Қытай, Үндістан, Ирак және Үзбек хан түркілері елінің ортасында орналасқанын айтады. Мемлекетті әуелде кәпір Кебек хан билегенін (бұл есімнің мағынасы Үзбек ханның әйелі есіміне байланысты жоғарыда көрсетілді), ол Аладин сұлтанның үлкен ағасы екенін көрсетеді. Кебек ханның маңғол емес, түркі екеніне «Жақсы, жақсы» деген сөздері куә. Сұлтан Тармашариннің Ибн Батутаға түркіше сөйлеуі, зікірді түркіше айтуы және өзін түркі сұлтаны деп тануы Шыңғысхан әулетін маңғол деушілердің қатты қателесетінін айғақтайды. Ресейлік тарихшы ғалымдардың Ибн Батута мен Ибн әл Асир деректерін көре тұра солай деуі, олардың қазақ тарихшыларын аңқау, ақымақ көретінін байқатады. Сенімділігіне күмән жоқ Ибн әл Асир мен Ибн Батута деректерін көре тұра, Ресей ғалымдарының жалған тұжырымын жоққа шығара алмайтын қазақ тарихшыларын орысқұл деп кінәламасқа амал кем.
Енді мынау жолдарға зер салыңыз: «Через два года после моего прибытия в индийскую землю до нас дошла весть, что его родня и эмиры собрались в дальней провинции, граничащей с Китаем, где находилось большинство его войск, и присягнули сыну его дяди по имени Бузун-угли. Всех царских детей они называют угли. Бузун-угли был мусульманином, однако маловерующим и дурного поведения. Чингиз составил книгу своих постановлений, называемую у них йасак, а у них положено, что тот, кто не выполняет постановлений этой книги, должен быть свергнут. По его постановлению они должны собираться раз в год на пиршество, которое называется туй, или «день празднества». К тому дню съезжаются со всех концов страны потомки Чингиза – эмиры, хатун и крупные военачальники.
Если их султан изменит что-либо в этих постановлениях, то их предводители встают и говорят: «Ты изменил то-то и то-то, сделал так-то и так-то, а поэтому тебя нужно свергнуть». Его берут за руки и заставляют сойти с царского трона и на его место сажают другого потомка Чингиза. А если кто из знатных эмиров в своей стране провинится, то его приговаривают к наказанию, которое он заслуживает. султан Тармаширин отменил устройство празднества и уничтожил этот обычай. Они разгневались на него за это, а также за то, что в течение четырех лет он жил в округе, примыкающем к Хорасану, и не приезжал в ту часть страны, которая ближе к Китаю. А по существующему обычаю царь каждый год должен был приезжать в те земли, узнавать об их состоянии и состоянии войск, расположенных в них, потому что начало их царства оттуда, а местопребывание их царей в городе Алмалыке. Бузун приехал в Самарканд, потом в Бухару, где люди присягнули ему. Когда Бузун овладел царством, он стал притеснять мусульман. Когда известия о Бузуне достигли в Хорасане Халила – сына султана Йасура Махзума, то он направился к царю Герата, а это был султан Хусайн, сын султана Гийас ад-Дина ал-Гури, и сообщил ему то, что знал, и попросил у него помощи войсками и деньгами, с условием разделить с ним царство, если оно окажется наконец в его руках. Малик-Хусайн послал с ним большое войско.
Эмиры со всех областей съехались и собрались вокруг Халила. Халил встретился с Бузуном, войска его перешли на сторону Халила, разбили Бузуна, взяли его в плен и привели к Халилу. Халил его казнил, задушив тетивой лука, так как у них в обычае убивать царевичей лишь удушением. Царство перешло к Халилу. Он устроил смотр войскам в Самарканде. Их было до восьмидесяти тысяч. Он отпустил войско, с которым пришел из Герата, и направился в земли Алмалыка. Татары же выбрали себе предводителем одного из своих и встретили Халила на расстоянии трех дней пути, вблизи Тараза. Вазир Халила эмир Худаванд-заде во главе двенадцати тысяч мусульман повел наступление, которого татары не выдержали: они потерпели поражение и понесли большие потери. Халил остановился в Алмалыке на три дня и выходил из города, чтобы уничтожить оставшихся татар. Они полностью подчинились ему. Он приблизился к границам Хата и Китая, овладел городами Каракорум и Бешбалиг. Султан Хата отправил было против него войско, но затем между ними установился мир. Халил стал могущественным, и цари стали бояться его. Он проявлял справедливость, расположил войско в Алмалыке, где оставил своего вазира Худаванд-заде, а сам двинулся в Самарканд и Бухару. Затем тюрки начали смуту. Они донесли Халилу на его, вазира, утверждая, будто тот хочет восстать и заявляет, что он имеет больше прав на царство из-за близости своей к Пророку – да благословит и да приветствует его Аллах, – а также из-за своего благородства и отваги.
Тогда Халил послал в Алмалык вместо Худаванд-заде другого наместника и приказал, чтобы тот явился к нему с небольшой группой людей. Когда он прибыл, Халил тотчас убил его, не доказав его вины. Это было причиной крушения царства Халила. Когда Халил укрепился, он стал покушаться на правителя Герата, благодаря которому Халил получил царство, кто обеспечил его войсками и снабдил деньгами. Халил стал готовиться к бою с ним, но мусульманские войска были не согласны и посчитали его изменником по отношению к Хусайну. Весть эта дошла до Малик-Хусайна; он отправил войска со своим двоюродным братом Малик-Варна. Обе стороны встретились. Халил потерпел поражение, был взят в плен и приведен к Малик-Хусайну».
Мұнда сұлтан Тармашариннің Шыңғысхан орнатқан дәстүрді ұстанбағаны үшін тақтан айрылғаны, оның орнына Шыңғысхан ұрпағы – Бузун деген мұсылман отырғаны баяндалады. Шыңғысхан заңында оның билеуші ұрпақтары жылына бір рет жиналып той жасауы тиіс екен және ол той Алмалық қаласында өтетін болған. Алмалық – Алматы, ал «той» сөзі Шыңғысхан әулетінің қазақтар екенін тағы байқатады. Шыңғысхан ұстанған дәстүрдің орысшада "яасак" деп жазылуы, Үзбек хан мемлекетінің астанасы арабша түпнұсқада Ас-сарай деп көрсетілгені, Шыңғысхан есімі дұрысында – Шыңасхан болуы, билеушілердің ежелгі Ас династиясы (асылұяң-силюань) ұрпақтары екенін айғақтайды.
Жазбадан діні әлсіз Бузун әділетсіздігінен биліктен айрылғанын, оны тақтан тайдырған Халил сұлтан әуелде қазіргі Иран аумағын билегенін көреміз (ресейліктер қалыптастырған тарихта бұл адам мүлде жоқ). Бузун жақтастары мен Халил әскері Алмалық қаласынан үш күндік жердегі Тараз қаласы маңында соғысқан. Осы дерек Алмалықтың қазіргі Алматы қаласы екенін анық дәлелдейді (орыс ғалымдары Алмалық қаласы қазіргі Шыңжан аумағында болған деп бұрмалаған). Алматы облысындағы Асы жайлауы мен таудағы Асы өткелі атаулары Ас династиясынан қалған естеліктер деп тұжырымдағанымыз орынды.
Келесі деректерге көз жүгіртейік: «Тюрки, обитатели пустыни по соседству с городом Гератом, были подданными царя Тугай-Тимура, о котором уже было сказано. Этих тюрков было около пятидесяти тысяч человек, и Малик-Хусайн опасался их. Эти тюрки были люди храбрые и сильные; они непрестанно совершали набеги на города Индии и брали пленников или убивали жителей».
Ибн әл Асир Ауғанстан аумағындағы түркі халаж елін жазыпты. Олардың аталған аймаққа VII ғасырда Түркі қағанатының әскері болып барып орныққаны мәлім. Арабша «халаж» бен «хазақ» сөздері өте ұқсас жазылатынын және Түркі қағанаты қазіргі қазақ даласында пайда болғанын ескерсек, халаждардың өз атауы қазақ екеніне көз жеткіземіз. Ибн Батута жазбасының орысшасында олар «тюрк» деп таңбаланған, «түрк» пен «қазақ» сөздерінің ұқсастығын айттық.
Бала кезімде большевиктер заманында Ауғанстанға босқан қазақтар жайлы әңгіме оқыған едім. Онда оларды жолда жергілікті қазақтар тонағаны баяндалған. Ол аймақта қазақ дегендер ертеден болғанына таңданғаным да есімде. Енді сол кітаптың атын да, авторын да еске түсіре алмадым. Сол деректегі қазақтар Ибн әл Асир мен Ибн Батута көрсететін түркі-халаж елі болуы әбден мүмкін. Олар қазір Ауғанстандағы үлкен ұлттарға сіңіп жойылып кеткені рас. Өткен жылы халықаралық ВВС сайтында санаулы ғана өкілі қалған бір ұлт туралы ақпарат жарияланды. Олардың төл сөздері де мардымсыз сақталған, соның өзі қазақ тіліне өте жақын екенін байқағанмын. Қазақ ғалымдары әлі де болса ізденіп, ол аймақтан халаж-қазақтар ізін табар ма еді?..
Енді мынау жолдарға назар салсақ: «На этой площади в помещениях с куполами ремесленники шьют редкостные одежды и делают оружие. Эмир Куртай сообщил мне, что там тысяча шестьсот мастеров, у каждого из которых три или четыре подмастерья, и все они рабы самого хана. У них на ногах цепи, и живут они за пределами дворцов. Им разрешается ходить на рынки города, но запрещено выходить за городские стены. Каждый день они группами в сто человек предстают перед эмиром, и если не хватает кого-либо из них, то старшина, ответственный за группу, должен ответить за это. У них обычай: если кто-нибудь из них прослужит десять лет, то с него снимают оковы и ему предоставляется возможность выбора; если он захочет, может остаться на службе без цепей, если нет, то может уйти, куда захочет, в одну из стран хана (императора), но не за пределы государства. Когда же они достигают 50-летнего возраста, то освобождаются от работы и содержатся за счет казны. Куртай – главный эмир Сина… Мы гостили у него три дня, и затем он отправил своего сына с нами на канал… Его сопровождали музыканты и певцы, которые пели китайские, арабские и персидские песни. Сын эмира очень любил персидские песни. Певцы исполнили одну персидскую песню и по приказу сына эмира несколько раз повторили ее так, что я запомнил ее. У песни удивительный ритм».
Иә, Ибн Батута аз уақыт болса да Қытайды көрген. Оның дерегінен Қытайды билеп-төстеген шыңғысхандық династия – түркілер екені, тіпті олардың мұсылман екені анық аңғарылады. Өкінішке қарай, орысша аудармаларда Қытай жайлы мәліметтер өте аз (орыс тіліне толық аударылмаған). Ибн Батута заманында Қытайды билеген Құртай әмір екен, ол да мұсылман және түркітілді. Араб саяхатшысы әншілердің қытайша, арабша және парсыша ән айтқанын баяндайды. Олар мұсылман болмаса, араб, парсы тілдерінде әндетпес еді. Орысша аудармада «қытай тілінде ән салды» депті, анығында олар қазақ тілінде ән салған болар. Өйткені, «хытай» мен «хазақ» арапшада ұқсас жазылатыны, ол аймақты әуелде жалайырдан шыққан Мұхали қазақ билегені ақиқат.
Ибн Батута мен Ибн әл Асир Шыңғысхан елі мен оның ұрпақтарының бірде-бірінің маңғолдарға қатысы барын айтпайды. Тіпті, маңғол атауын қолданбайды, керісінше олардың түркілер екенін көптеген деректермен айғақтайды. Одан сәл бұрын өмір сүрген Рашид ад диннің жазбасы мүлде басқаша сайрайды, анығында аталған жазбаның авторы «человек из Рашен» деп түсінемін.
Ибн Батута Ходжелі, Мажар, Астрахан қалаларын «түркі қаласы» деп көрсетеді (Хожеліде кәзірде қазақтар мен қарақалпақтар отыр, орыстар Мажар қаласын (Казанская станицасы) «ертеден казактар мекені» дейді, ал Астрахан қазаққа тиесілі екені баршаға мәлім). Ибн Батуа Орта Азиядағы Бұхара мен Самарқанд сияқты қалаларды «түркі қаласы» демейді (ол аумақта қазақ ертеден «жоқтың қасы» екені белгілі). Одан әрі Ауғанстан аумағына жеткен Ибн Батута, ол маңда саны 50 мың болатын көшпелі түркі елі барын, сол аймақтың билеушісі олардан қатты сескенетінін баяндайды. Жоғарыда «түркі» мен «қазак» арапшада ұқсас жазылатынын, Ауғаныстан аумағындағы халаж елінің Түркі қағанаты заманында сонда орныққан қазақтар екенін айттық. Ибн Батутаның осы деректері, жазбасының орысшасында «түркі» делінгендер арапша түпнұсқада «қазақ» екенін айғақтайды. Ресейліктердің тарихи деректердегі «қазақ» атауын барынша жасырғаны анық байқалады. Ақиқатты айтып, әділеттілікті жақтау Пайғамбарлардың ізбасарлары саналатын шынайы ғалымдардың асыл міндеті ғой. Олай болса халқымыздыңда, Президентіміздіңде үміті қазақ ғалымдарында ....
Бекжан Әденұлы
Қаракөз Амантай
Қосымшаны жүктеп алыңыз
