"...Шығыстықтар өздерін өздері қанап жатыр..."

– Сізге, кино және медиа зерттеушісіне, қойылар сұрақтың қай ауанда болатыны түсінікті де шығар.Кино өнері қаншалықты кенже болса, қазақ жазба әдебиетінің, дәлірек, қазақ прозасының бастау алғанына да сонша болды. Бір ғасырдың шамасы. Бұл бір жағынан көп уақыт. Осынша уақыт аралығында қаншама сүбелі туынды әдебиет қазынасына қосылды, мәдениеттің түрлі-түрлі салаларында өз өрнегін қалдырып келеді. Сіздіңше, қазақ прозасы қазақ кино өнеріне экранизация, болмаса, қандай да бір фильмнің желісіне айналудан басқа әсер ете алды ма?

– Қазақ прозасы сәл ертерек туды.Бұл заманауи құбылыс еді және сол кезеңдегі Қазақ халқы үшін «жаңа» болып есептелген кино өнерінің тууына да ықпал етті. Қазақ кино өнері М.Әуезов, С.Мұқанов және т.б. прозаиктардан бастау алады. Ол кісілер тек қана қазақ киносының тууына емес, сонымен қатар қазақ операсының тууына да ықпал еткен өнер адамдары еді.

– Балалар киносына келейік. Нақтырақ айтсақ, бала кейіпкер қатысатын фильмдер. Қазақ киносындағы ұл балалардың психологиялықкешенді қалыптасуы, яғни, қуанышы мен қайғысы, үміті мен күдігі, комлекстері мен стреотиптері нақты көрініс беріп отырады. Ал қыз балалардың мәселесі оның ұл боп тууын қалаған ата-ана мен еркекшора боп тәрбиеленуінен әрі аспай қалып жатады. Бұл мәселе кинорежиссура саласына ұлдарға қарағанда қыздардың аз келуінен туындап жатқан жоқ па?

– Иә, дұрыс айтасыз. Расында да, кинорежиссура саласына көбінесе ер адамдарға қарағанда әйел адамдар аздап өтініш білдіреді. Оның негізгі себебі бұл салада сабақ беретін ұстаздардың көбінесе сексист көзқарасынан деп ойлаймын. Өйткені, өз басым үнемі куә болатын жәйт – кинорежиссурада оқып жүрген қыз студенттерге үнемі «ой, бұлардан ештеңе шықпайды» деген сыңайда әңгімелер айтылады. Сонымен қатар, Қазақфильм киностудиясы көбіне еркек режиссерлардың фильмдеріне демеушілік жасайды. Осы уақытқа дейін әйел режиссерге демеушілік өте аз жасалды. Соған қарамастан біздің әйел режиссерлеріміз көп.

Деректі кино саласы қойылымды киноға қарағанда көп қаржы керек етпейдіктен әйел режиссерларымыздың көбі деректі кино саласында жүр. Бұл режиссерлардың қойылымды кино саласында жүрмегені үшін қыздар жайындағы фильмдерді (олардың өзі санаулы-ақ) еркек режиссерлар түсіреді. Ал олар әйел баласының психологиялық жәй-күйін білмейді, мәдени және әлеуметтік жағдайын зерттемейді, сондықтан да өте стреотиптік фильмдер түсіреді. Ер балалардың да образдарының жақсы ашылады деуіңізге қосылмаймын. Әсіресе, Сатыбалды Нарымбетовтың фильмдерінде өте стреотипті көзқарастар бар. Дұрысы, ер баланың толыққанды арманын, өмірін көре алмаймыз, жәй ғана кішкентай кезіміздегі өміріміздің эпизодтарының жиынтығы секілді.

– Қыз кейіпкер дегеннен шығады. Сергей Дворцевойдың "Айка" фильмін жүрегі бар жанның бей-жай көріп шығуы мүмкін емес. Кино зерттеушісі әм феминист ретінде аталмыш фильмге қандай баға берер едіңіз?

– Дворцевойдың «Айкасын» өз басым ұнатпадым. Өйткені, бұл фильм – ориенталист фильм (ориентализм дегеніміз – шығысқа батыстықтың, отыршылдың көзімен қарау. - М.Е). Оқиға Мәскеуде өтеді. Бірақ Айка – шығыстық әйел, оның айналасындағы адамдар да – шығыстық. Соған сәйкес төңірегіндегі жаман адамдардың барлығы – шығыстық. Мәскеуліктер болса, я өте немқұрайлы, я болмаса, өте жақсы. Осылайша режиссер Шығыстықтар өздерін өздері қанап жатыр дегенді айтқысы келетін сияқты. Негізінде, Сергей Двоцевойдың өзі өте ориенталист, яғни, қашан да шығысты экзотикаға, эротикаға және жабайылыққа айналдыратын кинорежиссер.

– Білуімше, өзіңіз де өлең жазасыз. Жас ақындарға пікір білдіріп отырасыз. Осы ретте жауыр болған сұрақтың орайы келіп тұр. Жасақындардың аяқ алысы қалай?

– Қазіргі кезде Қазақстанда бір өнер түрі дамып жатса, ол – поэзия. Жас ақындар өте мықты. Әрине, жас ақындардың бір-біріне аз да болсын әсері бар. Бір-бірімен араласады, бірақ бұл араласу жетпейді, әлі де көп араласу керек. Әсіресе, әйел ақындар мен ер ақындар бір-біріне әсер ететін, ықпал ететін болса, өте жақсы Мұқағалилар мен Фаризалар шығар еді деп ойлаймын.

– Шығармашылығының көп жағдайда бұқара-халыққа түсініксіз болыпкөрінуі қаламгер үшін стимул бола алуы мүмкін бе?

– Бәрі де мүмкін. Тек қана түсініксіз болу үшін жазуы және мұның қаламгер үшін стимул болуы да мүмкін. Бірақ олай жасамайды ғой деп ойлаймын, яғни, әрқайсымыздың түсіндіру, баяндау тәсіліміз әрқалай келеді. Сонымен қатар, баяндау формамыз да әртүрлі. Соған байланысты қаламгерлердің талғамы, әсіресе, формалық баяндау талғамы әрқалай болады.

– Әңгіменің әлқиссасын әдебиеттің киноға әсері турасында бастадық. Ендігі сұрақ, кино өнерінің, яки, кино тілінің қазақ әдебиетіне әсері байқала ма?

– Кино тілінің қазақ әдебиетіне әсері бар ма, жоқ па – шынымды айтсам, білмеймін. Бірақ қазір жақсы-жақсы жас прозаиктер өсіп келе жатыр. Мысалы, Мерей Қосын жақсы бастаған еді. Оның бір-екі шағын әңгімесін оқығаным бар, ол туындыларында киноның баяндау ерекшелігі бар.Алайда қазіргі таңда журналистік шаруалармен айналысып жүр. 

– "Түсініксіз" детальдар мен сюжетке құрылған фильмдерді, "түсініксіз" өлеңдерді көпшілік оқырман мен көрермен бірден постмодернизмдік туындыға жатқызады. Бұл дәстүрлі қалам ұстаған жазушылардың пікірлерінен де көрінеді. Қазақ әдебиеті мен киносы постмодернизмге қадам басты ма?

– Постмодернизмге жатқызуларын мен де түсінбеймін. Постмодернизм де, сонымен қатар сюрреализм де, әртүрлілік те, мозайка да бар, бірақ біздің кейіпкерлеріміз – әлі сол баяғы алпысыншы жылдардағы кейіпкерлер сықылды кейіпкерлер. Формада ерекшелік болуы мүмкін, дегенмен мұндай формалар жиырмасыншы ғасырда да бар еді. Мысалы, конструктивизм немесе кубизм дүниеге келген кезде ешкім түсінбеген еді. Сондықтан да мен бұған постмодернизм деп қарамаймын. Постмодернизм болуы үшін контентте, яғни, әртүрлі кейіпкерлер, антиқаһармандар және «кімдік» (единичность) проблемалар болуы тиіс.

– Постмодернизмге дейінгі сатылар мен әртүрлі ағымдарды соцреализмнен топ ете түскен қазақ әдебиеті басынан өткерген жоқ. Енді оның өтеуіне не бермек? Ол бостықтың орнын біздің әдебиет немен толтырмақ?

– Негізі соцреализмді біздің оқырмандар көп түсінбейді, яғни, соцреализмді модадан қалған сияқты баяндайды. Соцреализм - өте маңызды ағым және дүниежүзінің көптеген өнер адамдарының көркемдік талғамын қалыптастырған ағым. Иә, жаңаша бағыттар бар, ал жаңа бағыттарды үйрену үшін қазақ әдебиетшілері немесе жалпы өнер адамдары көп оқуы керек. Байқауымша, біздің адамдар көбіне орыс тілін білгендігінен сол тілдегі материалдарды қарап, оқып жүреді. Бірақ өнердің даму жолдарын жүйелі түрде көп біле бермейді.

Сұқбаттасқан – Асылан Қуанышұлы