XX ғасыр: Қазақ өкпесінің түп-төркіні

1911 жылдың қаңтарынан бастап тұңғыш ұлттық қазақ тіліндегі бірінші журнал «Айқап»Троицк қаласында шыға бастады. Айқап жайында шыр шертетін болсақ, оның негізін қалаушы, шығарушы, сонымен қатар редакторының бірі Мұхамеджан Сералиннің өлшеусіз, ұзаққа созылған ізденістеріне келіп тірелетіндігіміз анық. Оған дәлел, 1912 жылы жарық көрген «Оренбургский край» газетіндегі «Мусульманская печать» деген редакциялық мақалада : «Материалдық, қаражат тұсынан бұл адамды  кем екендігінен хабарым бар, таңырқап қарайсың, аптасына 2 рет шығып тұратын, көрнекті, (4 – 5 бетке дейін), таралым саны 900 – 1000 экземплярды қамтитын журналды шығару қолынан қалай келеді? », - деп М.Сералиннің бір өзі бірнеше таланттың иесі екендігін баса айтады.  

 Отарлық саясаттың уы қоғам санасына шырмауықтай оралған уағында қараша халықтың көзін ашып, ақ пен қараны ажыратуды үйреткен, отаршылдықтың қармағына түскен халыққа жырларымен болашаққа деген сенімді ұялата  білген – осы бір қазақ халқының біртуар қоғам қайраткерлерінің жалынды жырлары еді. Әр жазылған мақала өзіндік ерек еді, соның ішіндегі, Айқап журналының санында жарық көрген қазақ тіл білімінің негізін салушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақ өкпесі» атты мақаласының жариялануын сөзге тиек етейік.

Мақалада қазақ халқының «әркімге, әрнәрсеге» өкпелеп, пайда болған тосқауылдың негізіне жете алмайтындығына күйінеді. Сары уайымға салынып, жұртының қамын ойлаған А. Байтұрсынов бір мақала арқылы күллі қазақ халқының сол кезеңіндегі көкейтесті мәселелерін ашып берді. Өкінішімізге орай, «мақала қазақ халқына қарсы жазылған» деп айтатын қараңғы қазақтардың табылуы – жүрекке қара дақ түсіреді.

Кертартпалық мәселесі - «Өзге жұрттар ілгері басқанда, қазақ кері басқан». Көп жұрт ғылым, өнер деп аласұрып жүрген уақта, қазақ халқы өз алдына хан болып, бірімен – бірі жауласып, берекелі жұмыс таппағандығын ашына жазады.

Надандық һәм жалқаулық мәселесі - «...Қазақстың естектен надандығы да, жалқаулығы да кем емес...». Естек халқын мысалға ала отырып, олардың жері мен байлығынан жұрдай еткендігі – надандық екендігіне тоқталады. Жері де, малы да жетерлік естек халқының тек өзі көрінбейтіндігін,оның  әрекет қылмай, білімге талаптанбайтындығын сөз етеді, бұл – әлбетте, бар мүлкінен айырылуына де себеп болып отыр. Ақиқатына жүгінсек, қазіргі қазақ халқы ілгері басып, білім мен ғылымға үйір, алайда,  елдің саяси – экономикалық даму ахуалы дүниежүзі елдерінен бірнеше жылға артта қалып отыруы – мәселенің негізгі түйткілін көрсетіп отырғандай әсер қалдырады.

«Естектер сықылды шай, қант, шүберекке қызығып, жер жалдап, мұжықты ішіне кіргізген өзің емес пе?!» , - орыс мұжықтары бас сауғалап, артық қаражат көзі мүддесімен қазақ жеріне келген шаруаларды саудагер ретінде қабылдап, жақын тартып, болмасына қызыққаны бір өзі екендігін түсіндіреді. Бірте – бірте, уақыт ағымымен орыс мұжықтарының қазақ жерінен орын алуы – жергілікті халықтың өз жерін жалға алу дәрежесіне жеткізеді...

Мақала соңында Ахмет Байтұрсынов қазақ халқына белгілі бір мақал –мәтелдеп үндеу – сарын тастағандай әсер қалдырды, денемді суық леп борады:

«Талабы жоқ, үміті мол халықпыз»  -  «Іс оңғы басарлық қылығың жоқ. Амалыңды түзет, түземесең ешкімге кінә қойма. Беті жаманның айнаға өкпелеуі жөн бе? Ниеті жаманның Аллаға өкпелеуі жөн бе?»

Жүрегінде иманы, бойында білімі бар нар тұлғалы азаматтың ең алдымен тұлғасына мән беруіміз арқылы – жазарының мәніне, мақсат – мүддесіне тануға жол ашқанымызбен іспетті деп ойлаймын. Бар мәселе түйінінің түрткілі – надандық және қараңғылық.  

«Қатерлі жерде қаперсіз отырдық. Өзімізге өкпелемесек, өзгеге өкпелер бет жоқ», - деген қорытынды бөлімінде, ең алдымен бар мін мен өтпелі істің кемшілігі мен кесапатын тек бір өзіңнен көру қажеттігін ұғындырып тұрады яки аузын құр бұртитып асқа өкпегеген баланың рөлін көз алдыңа елестетеді. Сөз соңын қорытындылай келе, «Әрекетке – берекет», «Талаптыға нұр жауар», «Білімдінің күні - жарық, білімсіздің күні - ғаріп» мақал – мәтелдері мақала сарынына үндес келетіндей.