«Ораза – зиянды әдет»: 1930 жылы жарық көрген кітап туралы

«Оразаға қарсы» деген атауды оқыған кезде «бұл Оразаға қарсы дайындалған, жақсылық жаршысы болатын кітап болар», деп топшаладық. Кітаптың толық атауы – «Ораза қарсы мақала, әңгімелер жинағы» деп аталады. 1930 жылы Қызылордада басылып шыққан кітап төте жазумен жазылған.

Кітаптың алғашқы бетін ашып қалғанымыз сол екен, орыс тіліндегі «Против уразы» деген атауға көз түсті. Басып шығарушы деген жерде Округтік партия комитеті қасындағы құдайсыздар одағы мен комсомол секциясы деп тұр. 

Осындағы «құдайсыздар одағы» дегенді сөзден тіксініп қалып, бұл кітап сонда не туралы деп одан әрі парақтай бастадық. Кітап 3000 данамен жарық көрген.

Алғашы бөлім «Ораза – зиянды әдет» деп аталып, онда Оразаның зияны туралы ақпарат беріліп, тіпті Африкадағы елдің ауыз бекіту дәстүріне қатысты мысал келтірген және оны салыстырған. 

Алғашқы мәтіннен мысал келтірейік:

«Пебраль (февраль) айының 14-де ісләмнің (исламның) негізгі бес тірегінің бірі – ораза болғалы отыр. Ораза дін шырмауы екені, дін арқылы ауыл еңбекшілерінің арасына жайылып, салт болып кеткені кімге де мәлім. Сондықтан оразаның не екенін, қайдан келгенін, оразаның еңбекшілер тұрмысына келтіретін зиянын, кеселін айта кетсек артық болмас дейміз».

Кітапта «Ораза» сөзіне анықтама да беріледі: «Ораза – қазақшасы «күні бойы» деген сөз». Парсы сөзі». 

Кітаптың Кеңес үкіметі кезінде жазылғанын ескерсек, әрине, бұл сол кезең үшін қалыпты әрі дұрыс деп танылған ұран. Алайда, дерек пен қордың бізге тың мәлімет беруі, сол кездегі идеологияның қалай жүзеге асқанын білуге жол ашып отыр. 

Кітапта Африкадағы Оразаға байланысты мысал келтірілген. Онда Африкада да ораза бары айтылып келіп, оның Ислам дініне қарағанда басқаша екені жазылады: «Ораза жалғыз ісләм дінінде ғана емес, басқа діндерде де бар. Мысалға, ісләм діні жоқ, Априкадағы (Африка) негрлерді алсақ, олардың да өздерінше оразасы болған», деп жазған. Африкадағылардың оразасы «Тапу яки Тағу» деп аталған екен. Оның мәнісі «тыйылу, тыю» деп оған да анықтама берген. 

Дәл осы тақырыпта материал дайындаған автор Африкадағы оразаны «жабайы елдің оразасы» деп атайды да, оның Ислам дініндегі оразамен айырмашылығын жазады:

«Ісләм оразасында күні бойы тамақ ішпейді, нәр татпайды. Негрлер оразасы тұрмыста, күн көрісте кездесетін азықтардан арнаулы бір мезгілде ғана тыйылады. Мысалы: буаз малды, күйек алынған кезде қошқарды союдан тыйылу; жаңа туған төл сүтке тойып, уызына жарығанша сүт ішпеу; жұмыртқалап жүрген құсқа тимеу; піспеген көк егінді жұлмау; жас әйелге жақындық етпеу т.б сияқты». 

Осы мысал арқылы келген ойды енді Исламдағы Оразаға ауыстырып, онда аталғандардың бірі де жоқ екенін, мұнда таңнан кешке дейін ештеңе жеп-ішпейтіні турасында жазылады. Автор мұның жайын молдалардан да сұрағанын келтіреді де, олардан алған жауабында оның құдайдың қосқаны, пайғамбардың үйреткені екенін жазады. Алайда аталған жауапқа автор өзінің де ойын келтіреді: 

«Әрине, мұның дұрысы жоқ. Өйткені Оразаны құдай қосқан болса, барлық пайғамбарлардың оразасы бірдей, біркелкі болар еді. Олай емес. Әр пайғамбардың оразасы әртүрлі». 

Міне, осындай жауапты түйіндеген автор, кітапты одан әрі дәлелге негіздеу үшін енді Мұхаммад пайғамбар мен Айса пайғамбардың оразасын салыстырады: 

«Айсаның оразасында малдың етін жемеу, сүтін ішпеу секілді қалыптар бар. Әр көктемде болады. Бұл жоғарыда айтылған негрлер оразасымен тектес, шаруашылыққа байланысты. Өйткені көктемде мал ариды. Арық малдың сүті де кемиді. Міне, осыны ескеріп, Айса пайғамбардың оразасын дүниеге шығарушылар, бұрынғы жабайы кісілердің (тағы адамдардың) дағдысын қолданып кеткенін көрсетеді. Ал, Айса оразасының бұл күнде шаруашылықпен түк байланысы жоқ».

Автор енді одан әрі осы Оразаның Исламға қалай келгенін тұжырымдауға тырысады. Онда ол Оразаны құрама деп келтіріп, Мұхаммед пайғамбарға дейін Араб жерінде үш түрлі діннің болғанын жазады: пұтқа табыну, Мұса дініндегі жебірейлдер діні және Айса пайғамбар дініндегілер. 

Автордың ойынша, Мұхаммед пайғамбарлық ету үшін осы үш діннен бөлек дін ойлап табуы керек болады-мыс. Сөйтіп пайғамбар жан-жақтан түрлі негіз іздеп жүріп, Бабыл деген халықтан білгенін алып келді дейді. Бабыл халқы жылдың он екі айының бірінде ораза ұстап отырған екен. Мұхаммед пайғамбар осы халықтың оразасы мен Ай мүсінін ұрлап, кейін өз дініне қосты дегенге келтіреді. Себебі Бабыл халқы Айға табынған және кез келген заттардың бетіне немесе бедерінде ай формадағы кескіндердің болатынын айтқан.

Тіпті автор Оразаның құрама екенін Құран арқылы дәлелдеуге тырысып, былай деп мысал келтіреді:

«Әй, иман келтіруші пенделер, сендерден бұрынғы пенделерге ораза парыз болғаны секілді сендерге де ораза парыз болады. Бәлкім, сіздер бұған бас иесіздер», деп келіп, осы Құран сөзі арқылы Оразаның құрама екенін сол кездегі молдалар жасырады, айтпайды деп сендіреді. 

Оразаның денсаулыққа да, байларға да зиян екенін айтады. Бұл тарауда автор өз ойын былай түйіндейді: 

«Қысқасы, еңбекшілер тұрмысына, күн көрісінде Ораза қырсық, мықты кесел. Ораза айында еңбекші диқандар бірнеше зиян көреді. Бастап саулығына қатер келтіреді. Молдалардың алдауына еріп, садақа беріп екі зияндайды. Сондықтан әрбір саналы еңбекші диқандар, бұл сияқты кеселді, зиянды әдеттерден, молдалардың алдауынан аулақ болуы керек».

Дәл осы тараудың авторы – қазақ. Аты жөнін көрсеткенде «Абыланұлы. С» деп берген екен. 

Ал кітаптың ең соңғы бетінде мынандай сөздер жазылған:

«Әрбір сана-сезімі мол, оқыған азамат өзі ораза қарсы тұрумен бірге, басқаларға ақыл айтып, кеңес беріп, оразаның зиянды екенін түсіндіру – оның ұлы міндеті.

Дін – апин.

Ораза – у. 

Ораза – еріккен ермегі.

Ораза – диқандардың басын ауыртатын шіріген шырмауық».