Өз егемендігі үшін күрескен Қарақалпақтардың шығу тарихы қандай?

Қарақалпақстанда 2 тамызға дейін төтенше жағдай енгізіліп, коменданттық сағат белгіленді. Бірнеше күннен бері республиканы дүр сілкіндірген наразылықтар аймақты автономиядан айыруы мүмкін конституциялық түзетулерге байланысты туындады. Белсенділер билікті басып алуға тырысты.  

Қарақалпақстан – Өзбекстанның құрамына кіретін, территориясының 40 пайызын алып жатқан егеменді республика. Халқы екі миллионға жуық. Оның 30%-ға жуығы қарақалпақтар мен өзбектер, қалғандары қазақтар, орыстар, украиндар және т.б. Екі ресми тіл бар: қарақалпақ және өзбек. Республиканың өз елтаңбасы, туы, әнұраны, конституциясы және үкіметі бар. Ол өзінің әкімшілік-аумақтық құрылымы мәселелерін дербес шешеді.  

Қарақалпақстандағы жағдай қиын: ауыз су жеткіліксіз (республика территориясының 85 пайыздан астамы – Қызылқұм шөлі), Арал теңізі құрғап барады. Ал соңғы кезде саяси жағдай да шиеленісе түсті – Қарақалпақстан өз тәуелсіздігінен қорқады. Ендеше өз егемендігі үшін көтеріліп, алаңғы шыққан Қарақалпақтардың шығу тегі қандай деген сауалға жауап іздеп көрсек.  

Қан төгіссіз ажырату мүмкін емес 

Қарақалпақстан тарихы 1924 жылы орталығы Төрткүл қаласында болатын Қарақалпақ автономиялық облысының бейресми құрылуынан басталды. Келесі жылы Қырғыз АССР құрамында бекітілді, 1930 жылы РКФСР құрамына қайта бекітілді, ал 1932 жылы АССР болып өзгертілді. Нүкіс астана болды. 1933 жылы АССР Өзбек КСР-інің құрамына енді. 1964 жылы Қарақалпақ болып аталды. 

1990 жылы Қарақалпақ АССР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға қол қойды. Оның айтуынша, мемлекет өз халқының жалпы референдумы негізінде толық тәуелсіздік ала алады.  

1992 жылы АССР Қарақалпақстан Республикасы болып қайта құрылып, Өзбекстанның құрамында қалды. Келесі жылы Өзбекстан құрамына кіру туралы 20 жылдық мемлекетаралық келісімге қол қойылды. Құжатқа сәйкес, Қарақалпақстан Өзбекстаннан ажыратылуы мүмкін еді, бірақ оның келісімімен ғана. Росбалт атап өткендей, бұрынғы КСРО кеңістігінде қан төгіссіз «ажырату» әрекеттері әлі орын амалды.  

Asia Terra мәліметтері бойынша, Өзбекстан билігі қарақалпақтарға тым көп қарамайды. Мысалы, өткен жылы олардың жазуын мәжбүрлеп латын әліпбиіне көшіру туралы шешім қабылданды. Қарақалпақтар мұны өздерінің егемендігі мен тіліне қол сұғушылық деп санады және жаппай наразылықтар ұйымдастырды, бұл ішкі істер министрлігі мен Ұлттық гвардиямен қақтығысқа айналды. 

Қарақалпақстанның Өзбекстан құрамына кіруі туралы шарттың мерзімі 2013 жылы аяқталды. Оппозиция жетекшілерінің бірі 2021 жылы халық «өзінің конституциялық құқықтарын қанағаттандыруды талап етеді» деді. БАҚ Қарақалпақстанның «толық егемендік» мәселесін шешетінін жоққа шығармады, дегенмен Өзбекстан қателік жібергісі келмейді. 

Әзірге Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеев тұрғындарды қатты ашуландырған автономияның егемендігі туралы Конституцияның баптарына түзетулер енгізбеуді ұсынды. Оқиғалардың дамуын бақылауға алды. 

Қарақалпақтар кімдер?   

Қарақалпақтар – халқының көпшілігі Өзбекстанның құрамындағы автономиялық республикада тұратын халық. Мемлекеттің астанасы – Нукус қаласы.  

Қарақалпақтар – көшпелі түркі тілдес халықтардың, мұсылмандардың ұрпақтары. Олардың ұлттық тілі, мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар.   

Қарақалпақ тайпаларының тарихы   

Қарақалпақтардың тарихы бірнеше ғасырларға созылады. Халықтың ежелгі ата-бабалары біздің дәуірімізге дейінгі ІІ-V ғасырларда Арал теңізінің оңтүстік жағалауында өмір сүрген сақ-массагет тайпалары (иран тілдес көшпенділер) болып табылады. 

Шежірелерде «қара қалпақтарға» сілтемелер бар. Тарихшылар бұл терминді халықтың «қарақалпақ» атауымен байланыстырады. 

XVI ғасырдың ортасына қарай бірнеше печенег, қыпшақ (половцылардың түркі тілдес тайпалары), ноғай және оғыз тайпалық руларынан ұлттың қалыптасу процесі аяқталды. Сол ғасырда тақ үшін жүргізілген өзара күресте Ноғай хандығы Үлкен, Кіші және Алтыұл Орда болып үшке бөлінді. Қарақалпақтар алты ұлыс Ордасының құрамына кірді. 

XVI ғасырдың аяғына жататын дереккөздерде қарақалпақтар біртұтас халық ретінде айтылады.  

Қалмақтардың үздіксіз жорықтары Арал қонысын екі топқа бөлді. Қарақалпақтар Сырдария мен Әмудария арасындағы бос жерлерге қоныстанып, суару және егіншілікпен айналыса бастады. 

Археологтар Кувандария өзенінің құрғақ арналарында жүргізген қазба жұмыстары кезінде Шірік-Рабат, Баланда бекіністері бар жартылай отырықшы ауылдық елді мекендерді, сондай-ақ қорғандарды тапты. 

XIX ғасырдың алғашқы жылдарында қарақалпақ тайпалары Хиуа хандығының қол астына өтті. 

1873 жылы Ресей мен Хиуа патшалығы арасында келісімге қол қойылып, нәтижесінде Хиуа хандығы патшалық Ресейдің қызметшісі болды. Қарақалпақтар негізгі халқы болған Әмударияның оң жағалауындағы жерлер Ресей империясының құрамына енді. 

Ұлт кеңестік жүйе жағдайында қалыптасты. 1924 жылы Қарақалпақ автономиялық облысы құрылып, 1936 жылы Өзбек КСР-нің құрамына енді. 

Хандары 

Қарақалпақ хандары – Алтын Орда хандарының ұрпақтары. Әрбір руды би (аға, түркі атағы) – ауқатты әулеттің өкілі басқарды. Жерді, жайылымдарды, суару арналарын кәдеге жаратты. 

Күшті көрші хандықтарға ұдайы тәуелді болған қазақ хандары қарақалпақтарды биледі. Тарихтағы ең көрнекті ізді Әбілқайыр хан қалдырды. Оның басшылығымен патшалық Ресейдің бодандығы қабылданды. 

Қай жерді мекендейді? 

Орталық Азияда ұлт өкілдері жинақы өмір сүреді. Қарақалпақтардың барлық аумақтардағы халқы 800 мың адамға да жетпейді. Олардың көпшілігі Әмудария мен Сырдария өзендерінің аңғарларында, Өзбекстанның Қарақалпақстан автономиясының аумағында тұрады. Бұл халықтың қоныстары Ферғана алқабында, Қазақстанда, Ауғанстанда, Түркіменстанда, Түркияда, сондай-ақ Ресейде (Орынбор, Волгоград, Астрахань облыстарында) бар.   

Қарақалпақтардың сыртқы түрі   

Қарақалпақтардың ұлттық киімдері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының киіміне, Хорезм хандығы өзбектерінің киіміне өте ұқсас. Дәстүрлі киімнің негізі – шапан. Қымбат жылтыратылған жібек матадан тігілген, қолтығында саңылаулары қалған. Бұл төсеніш немесе түйе жүнімен тігілген көйлектер болатын. Аяқ киім – өкшелі былғары етік, үшкір ұшы сәл жоғары бүгілген. 

Киімдегі аға буын дәстүрлі ережелерді ұстанады. Ерлер кең мақта көйлек пен етікке тығылған шалбар киеді. Қыста тон киеді, ал қара тоннан жасалған қалпақ жыл бойы бас киім қызметін атқарады. 

Әйелдер киімі көйлек (көйлек), шалбар, өзбек жамылғысы тәрізді шапан және шапан түріндегі кең көйлектен тұрады. Қыста тон киеді.  

Қарақалпақ әйелдері ашық жүзбен жүреді. Төмпешіктің үстінен басына тақия түріндегі үлкен орамал байланған. Әйелдер күміс білезіктер, сырғалар, сақиналар, кеудеге арналған кулондар және тұмарлы алқалар тағып жүреді. 

Қазіргі жас ұрпақ, тіпті алыс ауылдарда да ұлттық киімдерді сирек киеді, бірақ кейбір элементтер бар: бас киімдер, белдіктер, етіктер. 

Қарақалпақ халқы сыртқы түрі жағынан моңғолоидтық ерекшеліктерімен қазақтарға көбірек ұқсайды, буряттар мен қалмақтарға да ортақ нәрсе бар.   

Қарақалпақтардың тілі мен діні 

Өзбек және қарақалпақ тілдерінің диалектикалық салалары әртүрлі. Өзбек тілі бірнеше түркі және иран тілдерінің қосылуынан пайда болды. Қарақалпақ тілі – қыпшақ тобына кіретін түркі тілдерінің ықпалында. Қазақ пен ноғайға жақын. Халықтың әдеби тілі солтүстік диалекті негізінде қалыптасты. 

Барлық оқу орындарында оқу қарақалпақ тілінде жүргізіледі. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін қарақалпақтарда араб жазуы болды. Бірақ ғасыр соңында ұлт толығымен латынға көшті. Сөйлеу тілі (құлақпен) өзбекке қарағанда қазақ және қалмақ диалектілеріне жақын.  

Мәдениет және дәстүр 

Қарақалпақтардың мәдениеті көп қырлы және Азия халықтарының мәдениетімен тығыз байланысты. Түркі тайпаларының этникалық элементтері салт-дәстүрде, әдет-ғұрыптарда кездеседі. Қарақалпақтардың мәдениеті мен салт-дәстүрінде әртүрлі рулар мен тайпалардан біршама айырмашылықтар бар. 

Халықтың мәдени мұрасын фольклордан, қолданбалы өнерден байқауға болады. Мұнда олар отбасылық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді ұстанады. Халық ауыз әдебиетінде ертегілер, аңыздар, ғұрыптық әндер мен би түрлері бар.  

Барлық отбасылық мерекелерде, тойларда халық музыкалық аспаптары үнемі шырқалып тұрады. Ең көп тараған ұлттық аспап – домбыра. Ол да халық ғұрыптарының ең маңызды пәні болып табылады.  

Ұлттық мерекелердің рухани және отбасылық құндылықтармен таныстырудағы маңызы зор. Орталық Азияның барлық түркі тілдес халықтары Құрбан айт (исламдық құрбандық мейрамы) пен Ораза айт мерекесін (Рамазан айында оразаның аяқталуы), басқа да рухани мерекелерді құрметтейді.   

Тұрғын үйлері   

Дала Азия халықтарының баспанасы дәстүрлі түрде киіз үй және қосалқы құрылыстары бар қыш үйлер қызметін атқарған. Қарақалпақтардың көшпелі малшылары су қоймаларының жанынан көшпелі тұрғын үйлер орнатқан.  

Киіз үйді тұрғызу үшін негізгі құрылыс материалдары сырықтар мен аң терісі болды. Қарақалпақ киіз үйінің ерекшелігі: жазда салқын, қыста жылы. Тұрғын үй құрылысы есік пен бүйірлік сөрелерден басталды. Әшекей ретінде қамыс төсеніш ілінді.  

Сырықтар қайың мен талдан жасалған. Талдың итарқалары жартылай шеңбер түрінде иіліп, содан кейін шикі тері баулармен байланған. Осылайша қабырғалар (кереге) алынған. Киіз үйдің көлемі керегенің қанаттарының санына қарай анықталды: ең үлкенінде 12 және 100-ге жуық адам сыятын. Тұрғын үйді ерлер де, әйелдер де қамтамасыз етті.  

Киіз үй жасау – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық қолөнерінің бір түрі. Қарақалпақтардың дәстүрлі халық баспанасы бүгінде қалаларда, ауылдарда, Амудария атырауындағы елді мекендерде кездеседі. ХХ ғасырдың басына дейін киіз үй жартылай көшпелі халықтың негізгі баспанасы болды. 

Археологтар Жандария өзенінің кеуіп қалған арнасынан көне қоныстарды қазу кезінде балшықтан жасалған үйшіктерден жасалған дөңгелек киіз үйлердің тұрғын үйлерінің қирандыларын тапты. Жартылай отырықшы дала халықтары керуен жолдарының маңында қоныстанды, ал олардың баспаналары сығымдалған саздан (пахсы) тұрғызылды. Күшті берік материал үйлердің қабырғалары мен қорғаныс құрылымдарын салу үшін қызмет етті.