Қақтығыс тарихы: Тайвань Қытайдан қалай бөлініп шықты?  

Бүгінде Тайвань мен Қытай арасындағы мәселе өзекті болып тұр. АҚШ Өкілдер палатасының спикері Нэнси Пелосидің күні кеше Тайвань аралдарына келуі Қытайдың қатаң ескертулер жасауына алып келді. Ендеше Қытай мен Тайвань арасындағы қақтығыстың негізгі өзегі қайда және неден басталды деген сұрақтарға жауап іздеп көрсек.

Осыдан жетпіс екі жыл бұрын, яғни 1949 жылы желтоқсанда коммунистерден қашқан Қытай Республикасының Гоминьдан үкіметі Тайвань аралына көшіп, Тайбэйді «Қытайдың уақытша астанасы» деп жариялауға мәжбүр болды. «Тайвань мәселесі» аймақтық қақтығыс шеңберінен шығып, кеңірек, жаһандық мәнге ие болды. Бейжің мен Тайбэй арасындағы текетіреске үшінші тараптар – КСРО мен АҚШ араласты.  

1954-1955 және 1958 жылдардағы екі ерекше қауіпті қақтығыс барлық қатысушылар үшін ауыр сынақ болды. Өйткені соғысушы тараптар едәуір ядролық күшке ие болды. Бұл қақтығыстың өршу қаупін  арттырды. 

Бейжің мен Тайбэй арасындағы қақтығыс қалай туындады? 

Қытай мен Тайвань арасындағы қайшылық бұрыннан келе жатқан құбылыс. Соған қарамастан, 1928 жылы Қытайдың формальды бірігуі консервативті Гоминьдан партиясының басшылығымен жүзеге асты, оны кейіннен қытай коммунистері басқарды. Мұның бәрі 1950 жылға дейін үзіліспен жалғасқан азаматтық соғысқа әкелді. Ұзақ уақытқа созылған текетіресте қытай коммунистері жеңіске жетті. Нәтижесінде Қытай Халық Республикасы жарияланды. 

Екі Қытайдың – Тайваньдағы Қытай Республикасы мен материктегі ҚХР арасындағы текетірес бұл елдердің шегініс жасағысы келмеуі салдарынан шиеленісе түсті. Әскери қақтығыста екі тарап та тең түсті. Гоминьдан Бейян тобының генералдарымен және Қытай Коммунистік партиясымен 1949 жылы Азаматтық соғыста жеңілгенге дейін елді басқару құқығы үшін қарулы күрес жүргізді. Сол кезде елдегі билікті коммунистер толығымен өз қолына алды және Гоминьдан Үкіметі Тайваньға қашуға мәжбүр болды.   

Гоминьданның жеңілісі Қиыр Шығыстағы ықпалды одақтасынан айырылған АҚШ-қа ауыр тиді. 1950 жылы маусымда Американың 33-ші президенті АҚШ әскери-теңіз күштерінің Тайвань бұғазы суларына кіргенін жариялады. Бұл қадам әскери агрессияны тежеу әрекетімен түсіндірілді. Ол кезде АҚШ-тың Тайвань мен ҚХР-ға қатысты нақты ұстанымы әлі қалыптаспаған еді. АҚШ билігі коммунистік Қытаймен жылы қарым-қатынас орнатуға үміттенді. Сондықтан Трумэн әкімшілігі Чан Кайши үкіметіне салқындық танытты.  

Корей соғысы американдықтардың барлық үмітін жойды. Өйткені, коммунистік Қытай Корея соғысындағы АҚШ-тың жауы КХДР-ға әскери қолдау көрсетті. Бұл жағдайда таразы Тайваньға қарай бұрылды. АҚШ-тың жаңа көшбасшысы президент Эйзенхауэр теңіз флотына материктік Қытайды гоминьдан әскерлерінің шабуылдарынан қорғауды жалғастырмауды бұйырды. 

1950 жылдан бастап Тайвань Американың достық қолдауын толығымен сезінді. Ол грант және төмен пайыздық несие түріндегі тұрақты қаржылық көмекті құрады. Шетелдік мамандар аграрлық реформаны жүргізуге көмектесіп, Тайваньға қару-жарақ жеткізді. Осы кезеңде Тайвань АҚШ-тан көбірек көмек алғанын атап өткен жөн. Бүгінде Америка Құрама Штаттары Қытай мен Тайвань арасындағы қарым-қатынастардың дамуында елеулі, кейде шешуші рөл атқарып отыр деп айта аламыз.  

Қытайдың Солтүстік Корея жағындағы Корей соғысына қатысуы АҚШ-ты Тайвань жағына шығуға және сол арқылы Тайвань мәселесін ушықтыруға мәжбүр етті. Тайваньның егемендігі туралы дау Қытай ішіндегі қақтығысқа АҚШ араласқан кезде сыртқы саяси ауқымға ие болды. 

Тайвань дағдарысы 1954-1955 жж 

Америка билігі Оңтүстік-Шығыс Азияда коммунизмнің таралуына жол бермейтін қорғаныс тосқауылын сақтауға тырысты. Жапония, Оңтүстік Корея және Тайваньдағы әскери базалар КСРО мен ҚХР-ға қарсы қорғаныстың алдыңғы шебіне айналуы тиіс еді. 

Елдер арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар ҚХР принциптерімен күрделенді. Бұл республика үкіметі «бір Қытай принципі» деген ұғымды енгізді. Бұл талап ҚХР-мен дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға дайын ел Тайвань бойынша Қытай Республикасымен дипломатиялық қарым-қатынасты бір уақытта бұзуы керек дегенді білдірді. 

1950 жылдары жалғыз Қытай атану үшін күрес аймақтағы көршілер қақтығысынан да үлкен нәрсеге ұласты.  

Бірінші Тайвань дағдарысы жаңа ғана аяқталған Корей соғысымен байланысты болды. Тайвань мен Қытай жағалауындағы ол бақылайтын аралдардың әскери қысымы Бейжің үкіметі үшін ауыр тиді. 1953 жылы шілдеде бітімге қол қойылғаннан кейін Қытай Халық азаттық армиясының бөліктері елдің солтүстігінен оңтүстікке жаппай қоныс аудара бастады. Осындай шиеленіс жағдайында Тайвань үкіметі дереу жауап беріп, оларды қарсы алуға өз әскерін жіберді. 

Бейжің Тайвань мен Американың қорғанысын тексеруді көздеді. 1954 жылы 11 тамызда премьер Чжоу Эньлай «Тайванды азат ету» қажеттігін жариялады. 3 қыркүйекте Қытай Халық азаттық армиясы Кинмень аралдарын артиллериялық снарядтармен, ал қарашада Шанхайдан 200 шақырым жерде орналасқан Дачэн аралдарын атқылады. Атыс әр түрлі қарқындылықпен бірнеше ай бойы жалғасты. 

Снарядтардың құрбандары бейбіт тұрғындар мен америкалық сарбаздар болды. Осының аясында Америка Құрама Штаттары Қытайға қарсы ядролық қару қолдануды байыпты қарастырды, өйткені Жапонияда бұл әдіс өте тиімді жүргізілген еді. 1954 жылы 2 желтоқсанда АҚШ пен Қытай Республикасы өзара қорғаныс шартына қол қойды. Бұл Қытай халық азаттық армиясының Ицзяньшань аралдарын басып алуына кедергі болмады. 1955 жылы қаңтарда аралдар үстінде ҚХР мен Қытай Республикасының әуе күштері арасында шайқас болып, материктен десанттық күш Тайваньның солтүстігіндегі Дачэн аралдарын басып алды. Тайбэйдегі қолбасшылық олар қорғай алмаған аумақтардан халық пен әскерлерді асығыс эвакуациялады. Америка одақтастарын құтқарып, олардың кесірінен үлкен қақтығысқа араласқысы келмеді. Осы уақыт бойы снарядтар Кинменге түсуді жалғастырды. Бұл жолы Вашингтонның қайраткерлері ядролық қаруды қолдануға батылы жетпеді. 

Индонезияның Бандунг қаласында өткен конференцияда Чжоу Эньлай «Қытай халқы Америка халқына мейірімді» деп ашық мәлімдеп, сол арқылы АҚШ-қа келіссөздерге көшуге мүмкіндік берді. ҚХР атқылау арқылы аралдарды басып ала алмады. Ядролық соққыдан қорқу тосқауыл болды. КСРО басшылығы ҚХР-ға жасалған кез келген шабуылды Кеңес мемлекетіне жасалған шабуыл деп есептеді. Дағдарыс бастапқы күйіне оралу арқылы шешілді. Бірақ, Тайвань Тайчжоу жағалауындағы бір топ аралдарынан айырылды. Жалпы, Дачэн аралдарының жоғалуы әскери қақтығыстың басталуының ең нашар нәтижесі болған жоқ. 

1958 жылғы Тайваньдағы екінші дағдарыс  

1958 жылы Тайвань бұғазында екінші дағдарыс басталды. Бұл жағдайда кеңес-қытай қатынастары КОКП 20-съезінен кейін бұзылған болатын. Хрущевтің 1958 жылы Бейжіңге сапары кезінде келісімге келу әрекеттері нәтиже бермеді. КСРО мен Қытай Халық Республикасының басшылары идеологиялық мәселелерде түсінбеушілікке ие болды. Дау дүниежүзілік коммунистік қозғалыстың басымдылығына айналды. Мао Цзэдун өзін Азия-Тынық мұхиты аймағы елдерінің коммунистеріне нұсқау беруге құқылы деп санады. 

Осы жылдар ішінде Америка Құрама Штаттары өзінің одақтасына көптеген жаңа өнімдер берді, Тайвань әуе күштерін қайта жарақтандыру және Тайбэйді алыс қашықтықтағы артиллериялық қондырғылар мен зымырандармен қамтамасыз етті. Кинмен және Мацу аралдарының айналасында даулар басталды. 1958 жылы 23 тамызда PLA Кинмен аралын атқылай бастады, ал Тайвань сарбаздары жауап қайтарды. Бұғазға АҚШ Әскери-теңіз күштері енгізілді. 

Америка державасының көшбасшысы Эйзенхауэр Тайваньға көмек жіберді, Сыртқы істер министрі Андрей Громыко бастаған Кеңес үкіметі ҚХР жағына шықты. Никита Хрущев өзінің одақтастық парызын адал атқара отырып, Эйзенхауэрге ҚХР-ға қарсы әскери әрекет Кеңес Одағына жасалған шабуыл ретінде қарастырылатынын жазбаша ескертті.  

ҚХР басшылығы аралдарға басып кіруді жоспарлаған жоқ. Өйткені ол сәттілікке сенімді емес немесе ядролық соққыдан қорықты. Қытай көшбасшысы Мао Цзэдун кеңестік ядролық оқиғаларға қызығушылық танытты. Ол Хрущевке елдің атом бомбасын жасауға дайын екенін бірнеше рет мәлімдеді. Тарихшылар КСРО Бас хатшысымен болған әңгімелердің бірінде Ұлы Мао капиталистік блокқа қарсы ядролық соғыс бастауды ұсынғанын айтады. Коммунистік мемлекеттер тұрғындарының жалпы саны капиталистік елдердің халқынан асып түсті. 

Ядролық соққылармен алмасу жағдайында коммунистер көбірек болар еді. Олар бүкіл әлемге коммунистік идеяларды тарата алды. Словактар, поляктар, чехтер сияқты «ұсақ» ұлттар, Қытай басшысының айтуынша, коммунизмнің салтанат құруы үшін ядролық соғыс болған жағдайда қырылуы керек еді. МиГ-17 мен Ф-86 Сабер арасындағы әуе шайқасында бір жақтың артықшылығын ашу мүмкін болмады. 

Тайваньдық ұшқыштар алғаш рет шайқаста AIM-9 Sidewinder әуе зымырандарын пайдаланды. Қытай және кеңес мамандары мұндай келеңсіз фактіден де пайда көре алды. Олар бақылауындағы аумаққа құлаған ақаулы зымырандарды мұқият зерттеді. Көп ұзамай Тайвань зымырандарын өндірудің әскери технологиясы бәріне белгілі болды. 

ҚХР артиллериялық атқылауы Кинменді және оған іргелес аралдарды таң қалдырды. Мацу деп аталатын ең шалғай жер іс жүзінде зақымдалған жоқ. Ұзаққа созылған әскери қақтығыс және оған АҚШ-тың араласуы Қытай басшылығы күткеннен де үлкен мәселеге айналу қаупін тудырды. Сондықтан желтоқсан айының басына қарай оқ ату тоқтатылды. Ал Чжоу Эньлай бұрынғы жағдайды тағы бір рет растау үшін келіссөз үстеліне отыруға шақырды. Ресми Пекин Кинмень мен Мацу аралдарын тартып ала алмады. Бұл аумақтарға қатысты даулар Қытай мен АҚШ билігі ортақ тіл табысқан 1979 жылға дейін жалғасты. 

1958 жылғы екінші дағдарыс кезінде зондтаулар жүргізіліп, Бейжің Мәскеуге қысым көрсетуге және сонымен бірге Вашингтонға Тайвань шабуылдарының бекер екенін көрсетуге тырысты. Мұның бәрі Қытай-Кеңес қарым-қатынастарына әсер етпей қоймады. Бұл көп ұзамай коммунистік блоктың бөлінуіне әкелді. Тайвань бұғазындағы бірінші де, екінші де дағдарыс әлемді ядролық соғыстың шегіне жеткізді.  

Тайвань дағдарысы мұнымен біткен жоқ. Үшінші Тайвань дағдарысы әлемдік үстемдік мәселелерін қозғамай, экономикалық салаға назар аударды. Әсерді қор нарығы 17% төмендеген Тайбэй экономикасы қабылдады. 1990 жылдардың аяғында Қытай мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас жақсарып, Тайвань мәселесі екінші жоспарға қалды.