Қырғыз-тәжік қақтығысы: Өткен ғасырдан бүгінгі күнге дейін жалғасқан қақтығыстың құпиясы неде?

Тәжікстан мен Қырғызстанның шекара аймағындағы қақтығыс толастамай тұр. Тараптар екі ел арасындағы ұзақ уақытқа созылған жанжалды әлі де шеше алмай жатыр. Өткен ғасырдан бастап бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан екі ел арасындағы әскери қақтығыстың тарихына үңілсек!

Кеңес Одағы кезінен бастап шекара аймағында тұратын тәжіктер мен қырғыздардың арасындағы қақтығыстар жиі орын алып тұрды. Қақтығыстардың себебі жер ресурстарын бөлу болды. Шекара аймағында үнемі қайталанатын қақтығыстарға байланысты оларды зерттейтін және шешу жолдарын іздейтін комиссиялар құрылды.  

1949 жылы маусымда Қырғыз КСР және Тәжік КСР бірінші тепе-теңдік комиссиясы Тәжік КСР Ленинабад облысы және Қырғыз КСР Ош облысы Баткен ауданы колхоздарының өзара талаптарын қарастырды. Даулы аумақтардағы жерлерді заңсыз пайдаланумен байланысты жанжалды зерттеу барысында комиссия Тәжік КСР және Қырғыз КСР республикааралық шекараларын нақтылау қажет деген қорытындыға келді.  

Алайда, тепе-теңдік комиссиясы істерді қарағаннан кейін республикалар арасындағы шекаралар анықталмауына байланысты қақтығыстар жалғасты. Осылайша, 1958 жылы ақпанда Тәжік КСР және Қырғыз КСР 2-ші тепе-теңдік комиссиясы құрылды, ол Қырғыз КСР Ош облысының Баткен ауданы мен Тәжік КСР Ленинабад облысының Исфарин ауданы арасындағы шекараны анықтады.  

1959 жылғы 17 наурызда 3-ші тепе - теңдік комиссиясы Қырғыз КСР-нің Ләйләк ауданы мен Тәжік КСР-нің Канибадам, Ленинабад, Пролетар, Науск және Ганчин аудандары арасындағы республикалық шекараны нақтылау туралы мәселені қарап, шекаралар бойынша бірыңғай шешім қабылдады. Жер мәселелерін қарау КСРО ыдырағанға дейін жалғасты. 

80-ші жылдары көрші республикалар шекараны анықтауға қатысты шешімге келіспеді. Тәжік КСР және Қырғыз КСР әр уақытта шығарылған карталарға сүйенді, олар бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленді. Қырғыз тарапы 1958-1959 жылдардағы карталармен жұмыс істеуді ұсынды, ал Тәжік КСР 1924-1927 жылдардағы карталарды пайдалануды ұсынды. Атап айтқанда, 1924-1927 жж. карталарына сәйкес, Ворух Қырғызстан аумағындағы тәжік анклавы болып табылмайды. Ворух анклав ретінде 50-ші жылдары пайда болды. Сонымен қатар, Тәжікстанның шекаралары Қырғызстанның қазіргі шекараларына енеді. Сонымен қатар, бүгінде қырғыз үкіметі белсенді түрде салынып жатқан Көкташ-Ақсай-Тамдық автожолы 1924-27 жж. карталар бойынша Тәжікстанға тиесілі. 958-1959 жылдардағы карталар бойынша Ворух анклав болып табылады. 

Осылайша, КСРО ыдырағаннан кейін шекара аймағындағы даулар шешілмеген күйінде қалып, шекарадағы тұрақты қақтығыстар туралы хабардар болды. 

Бүгінгі таңда екі ел арасындағы шекаралас ауылдардағы қақтығыстар жалғасуда. соңғы жылдары қақтығыстар басқаша сипат ала бастады. Бүгінде екі ел шекарасында болған қарулы оқиға адамдар арасында таңданыс тудырмайды. Тәжікстан мен Қырғызстан үкіметтік делегацияларының кездесулері жүйелі түрде өтіп жатқанымен, әзірге нәтиже жоқ. Тараптар жиналады, талқылайды, бірақ кездесулер барысында ешқандай серпіліске қол жеткізе алмайды. Тараптардың ортақ пікірге келе алмауының бір себебі – тараптардың әрқайсысы сүйенетін әр жылдардағы карталар. Тәжікстан шекараны 1924-1927 жылдардағы карталар негізінде белгілеуді ұсынса, Қырғызстан 1958-1959 жылдардағы карталармен жұмыс істеуді жөн санайды. 

Тәжік мамандарының айтуынша, 1924-1927 жылдардағы карталар екі республиканың үкіметтері деңгейінде танылған. Ал 1958-1959 жылдардағы карталарды Қырғызстанның Жоғарғы Кеңесі бекітті, бірақ Тәжікстан үкіметі оларды мойындамады. Сондықтан, сарапшылардың пікірінше, барлық қажетті заңды процедуралардан өткен және заңды күші бар карталармен жұмыс істеген жөн. 

Кейбір сарапшылардың пікірінше, келіссөздер процесінің күрделі болуының себебі тек карталарда ғана емес, сонымен қатар бір-бірін тыңдауға және ымыраға келуге толығымен бейім емес келіссөз жүргізушілердің өздерінде де жатыр. Шекаралық аймақтың қарапайым тұрғындарының тыныштығы мен әл-ауқаты олардың шешіміне байланысты екенін және олардың дұрыс емес шешімінен ең алдымен тұрғындар зардап шегетінін ескерсек, келіссөзге қатысушылар қазірдің өзінде шиеленісті шешуде табандылық танытпай отыр.  

Шекарадағы қақтығысты шешудің ықтимал баламасы мәселені объективті түрде қарастыра алатын және екі тарап үшін де ең қолайлы нұсқаны ұсына алатын тәуелсіз үшінші тарап сарапшыларын тарту болуы мүмкін.  

Қалай болғанда да, бұл қақтығыс дереу шешуді талап етеді. Өйткені шекарадағы қарулы қақтығыстар қазірдің өзінде маңызды сигнал болып табылады. Шекарадағы қақтығысты пайдаланып, өз мүдделерін алға тарта алатын мүдделі тараптар бар. Біріншіден, бұл Тәжікстан мен Қырғызстандағы ұлтаралық қақтығысты шеше алатын оппозициялық күштер. Шекарада қақтығыс тудырудың артында үшінші тарап тұруы мүмкін. Өйткені қақтығысқа Душанбе де, Бішкек те мүдделі емес екені анық. Елдер достық қарым-қатынасты сақтауға және аймақтағы тұрақтылықты сақтауға ұмтылуда. Дегенмен, шекара төңірегінде жалғасып жатқан белгісіздік елдердің ықтимал салдарға немқұрайлы қарайтынын көрсетеді.  

Орталық Азия аймағының өзі тұрақсыз екенін ескеру керек, сондықтан Тәжікстан мен Қырғызстан басшылары шекаралық аймақтағы жанжалға ерекше назар аударуы қажет. Өңірдегі кез келген тұрақсыздық қылмыс пен есірткі тасымалының өсуіне ықпал етіп қана қоймай, ұлтаралық соғысқа алып келуі мүмкін. Солтүстік Африкадағы, Таяу Шығыс пен Украинадағыдай соғысқа ұласып кетпей тұрып, қырағы болып, қақтығысты дер кезінде жою керек.