Қырғыз даласының біз білмейтін сырлары (фото)

«Қырғыз» этнонимі туралы алғаш рет Қытай жылнамаларында біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырда кездеседі. Ол заманда қырғыздардың қай жерде өмір сүргені әлі күнге дейін белгісіз. Бір нұсқа бойынша – қазіргі Монғолияның батысында, екінші нұсқа бойынша – Шығыс Тянь-Шань жерінде. Қалай болғанда да, V–VI ғасырларда ежелгі қырғыздар Абакан мен Енисей өзендерінің арасында орналасқан Минусинск бассейнінің жерлеріне қоныстанған болатын. VIII ғасырда олардың бір бөлігі қазіргі Шығыс Қазақстан аумағына еніп кетті. 9 ғасырда (840 ж.) осы уақытқа дейін көптеген Түрік қағанаттарының қол астында болған Енисей қырғыздары алғаш рет өз мемлекеті – Қырғыз қағанатын құрып, Енисейдегі тұрғылықты жерінен алыс жерлерге қоныстанды. Олар Ертіс өңіріне, Алтайға еніп, сол жерде жаңа этнос қалыптасып, қазіргі қырғыздардың пайда болуына себепкер болды.  

Ақырында, қазіргі қырғыз халқының этникалық қауымдастығының қалыптасу процесі 15-16 ғасырлар тоғысында қырғыздар енген Шығыс Түркістан мен Тянь-Шань территориясында аяқталды. Ұзақ ғасырлар бойы өмір сүрген қырғыз халқы көптеген басқа мәдениеттердің элементтерін бойына сіңірді. Алғашында тәңіршілдікті ұстанған қырғыздар уақыт өте зороастризм, ислам және христиан діндерінің ықпалында болды. Осының бәрі қырғыз халқының қаншама халық ертегілерінің өзгеріп, түрленуіне әсер етті, ал кейбіреулері толығымен жалған болып шықты. Ендеше, қырғыз даласын бүгінгі Қырғызстан деңгейіне дейін жеткізген салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары мен атақты тұлғаларына тоқталып өтсек.  

«Манас» — қырғыз халқының ерлік эпосы 

Бірде қырғыз әдебиетінің классиктерінің бірі: «Манас» — қырғыз халқының тарихы мен рухани өмірінің мыңжылдықтағы тәжірибесін көрсететін халық ойының алтын қазынасы» деп айтқан болатын. Онымен келіспеу мүмкін емес. Шынында да, «Манас» жыры табиғатында ауызша шығармашылықтың үздік үлгісіне, жанрлық мазмұны жағынан батырлық эпосқа жатады. Алайда жырдағы оқиғаларды қамту бойынша, ол дәстүрлі жанр шеңберінен алыс шығып, көптеген ұрпақ өмірінің өзіндік шежіресіне айналды. 

Жырдың басты тақырыбы — ұлттың өміріндегі оқиғаларға қарайқырғыз ұлтының қалыптасуына арналған орталық идеясы. Эпоста қырғыздардың тәуелсіздік үшін күресі, қас жауларына халық бірлігі үшін қарсы тұрған шайқастағы батырлардың ерлігі жырланады.   

«Манас» 500 мың өлең жолдарынан тұрады және көлемі жағынан барлық танымал әлемдік эпостардан асып түседі. Ол «Одиссея» және «Иллиада» эпосынан 20 есе, «Шах-намэден» 5 есе, үндінің «Махабхаратынан» 2,5 есе,. ал қазақтың «Қобылданды батыр» жырынан 50 есе артық.    

«Манас» жырының көлемі орасан зор және ауқымды болуы қырғыз эпикалық шығармашылығының ерекшелігінің бірі болып табылады және ұлттың өткен тарихын айқындайды. 

«Манасты» тұңғыш зерттеген ғалым – Шоқан Уәлиханов.   

«Манас» жыры халықтың ауызекі шығармасы. Ол бірегей мәтінді. Дегенмен де қазіргі уақытта ғылымда бір-бірінен ерекшеленетін 34 нұсқасы жазылып алынғаны туралы ақпарат бар.   

Ұлттық киім 

Қырғыз халқының дәстүрлі киімі — ұлттың материалдық және рухани мәдениетінің ажырамас бөлігі және ел тарихымен тығыз байланысты. Көшпелі тұрмыс жағдайына және саяхаттауға толығымен бейімделген ол айрықша пішінімен ерекшеленеді. Киімнің сипатына таулы аймақтың қатал климаты айтарлықтай әсер етеді. 

Ертеректе қырғыздар қыстың суығына төзетін мал терісінен түрлі киім тіккен. Ал мақта, барқыт және жібек матаны көршілес елдер — Өзбекстан, Тәжікстаннан әкелетін болған. 

Айырқалпақ 

Қырғыз ер адамының ұлттық киімі өз алдына міндетті элементтерді қамтиды. Соның бірі - Айырқалпақ. «Айырқалпақ» төрт тілім киізден тігіледі, жоғарыдан төмен қарай кең. Тігістері соңына дейін емес, тігілмеген бөлікті күннен қорғану үшін төмен түсіріп қоюға болады. Ең төбесіне шашақ тағады. 

Бас киімдер тігісіне және матасына қарай әр түрлі. Байлардың бас киімі барқыттан тігілетін болған. Айырқалпақ осы күнге дейін сақталған.   

Музыкалық аспаптар 

Ұлттық музыкалық аспаптар бүгінгі күні жаңартылуда, олар музыкалық шығармашылықтың таптырмас атрибуты ретінде және қолданбалы өнер бұйымдары ретінде қызықты. Қазіргі уақытта олар симфониялық оркестрлердің дыбысталуында халық музыкасына қайталанбас ежелгі колорит беру үшін қолданысқа енгізілді. 

Қазіргі заманғы музыкалық құралдарды шығару жаңғыртылған, жеке шеберлердің бұйымдары құнды болып келеді. Қырғыздарда көне аспап реликвия ретінде және отбасы құндылығы ретінде сақталып келеді. 

Комуз

Комуз — ертеде аңшы Қамбар жасаған үш ішекті музыкалық аспап және өзі де алғашқы комузшы болып танылады. Комуз аспабын көлденең қалыпта ұстай отырып немесе көлденеңінен тұрғызып ойнайды. Комуздың корпусы өрік ағашынан немесе аршаның тұтас бөлігінен, ал кейде жаңғақ немесе қызыл ағаштан жасалады. Аспаптың бас жағында ішектің ұштары бекітілген үш ағаш құлақ орналасады. Ішектің екінші шеті резонаторлық тесіктің артында орналасқан тұғырыққа ілінеді. 

Комуздың ұзындығы 85-90 см-ден аспайды және аспаптың бірегей қасиеті  — оның құлақ күйін бірнеше нұсқаға келтіруге болатындығы. 

Комузда ойнаудың ең танымал тәсілі — ішекті тартып немесе оң қолмен сыңғырлатып ойнау. Сол қолдың техникасы бөлек, ол алты позицияда ішектерде орналасады. 

Аспаптан шыққан дыбыстар әуенге байланысты сезімтал, жұмсақ және жылдам әрі батыл ноталарда шығады. 

Чопо-чоор 

Чопо-чоор — көне үрмелі аспап. Ол керамикалық нұсқада кеңінен таралған және ұзындығы 20 см және ені 8 см, ұзын пішінді. Орындаушы аспапты аузында ұстап, ұзындық бойында орналасқан тесіктерді саусақпен басып үрлеп ойнайды. Аспаптың тембрі терең және анық, төмен дыбыстарда міңгірлеп шығады. Оны қысқа виртуоздық әуендерді орындау үшін қолданады. 

Олардың киіз үйлері шетелдік көліктерден де қымбат 

Қырғыздың боз үйінің киіз үйін жасау өнері ЮНЕСКО-ның мұралар тізіміне енген. Киіз үй қырғыздардың өмірінде маңызды орын алуын жалғастыруда: оларда отбасылар маусымдық мал айдау кезінде тұрады, көшпелі балалар үшін киіз үйлерде балабақшалар ұйымдастырылады, бүкіл елде киіз үйлер уақытша сауда орындары немесе қоғамдық орындар ретінде пайдаланылады. Киіз үйдің құны оның көлеміне, сыйымдылығына және материалдарына байланысты өзгереді: ең арзаны шамамен 80 000 рубльді құрайды. Форумдарда киіз үйлерді 3000 долларға да, 15000 долларға да сату туралы хабарландыруларды көруге болады. Сонымен қатар киіз үйдің қызмет ету мерзімі орташа шетелдік көлікке қарағанда әлдеқайда ұзағырақ – көшпелілер жағдайында шамамен 25 жыл. 

Қырғызстанның мемлекеттік туы  

Қырғыз киіз үйінің құрылымы мен пішіні бірте-бірте қалыптасты. Қырғыздар арасында киіз үйлердің тарихы екі мың жылдан асады. Ол баспана мен ошақтың іргелі ұғымы ретінде отбасының, рудың, ұлттың өзегі және өзіндік орталығы болды. Бұл тарихи постулат киіз үйдің белгісі (тундюк деп аталатын) жарқыраған Қырғыз Республикасының мемлекеттік туында да көрініс тапқан. 

Ыстықкөл қалай пайда болды?

Ыстықкөлдің пайда болуы жайында ел аузында көптеген аңыз-әңгімелер бар. Әлқисса, есте жоқ ерте заманда қазіргі тау аңғарындағы толқынды көлдің орнында, үлкен әрі әдемі шаһар болыпты. Күндердің күнінде жеті жұттың бірі зілзала болып, қаланы құлатып, адамдарды жаппай қырғынға ұшыратады. Леп-лезде жер опырылып, пайда болған шұңқырға су толыпты. Сөйтіп, әлгі шаһардың орнында үлкен көл пайда болыпты. 

Ал оның алдында, бір топ бойжеткен қыздар от жағу үшін тезек теруге кетеді. Тек осы қыздар ғана қауіп-қатерден аман қалыпты. Апаттың болғанын білген олар әр күн сайын көл жағасына келіп, жақындарын жоқтап, жылап қайғырады екен. Олардың көздерінен аққан жастары көлге тамыпты. Сол жастардың төгілгені соншалық-әлгі көл ащы болып кетіпті. Әлгі қыздардың қайғы-мұңы көп ұзамай көлдің атауына себепкер болады, яғни Ыстық (жас секілді) көл аталады. 

Ақсақалдардың айтуына қарағанда, көл мінезі қайғырған қыздардың мінез-құлықтарымен, көңіл-күйлерімен үндес екен. Бірде сұп-сұр болып толқынын тулатса, бірде тынық ойға батқандай.