Көк бөрі: Түркі халықтары қасқырдан тараған ба?

Көк бөрі - түркі халықтарына кең тараған тотем, мифтік бейне. Көк бөрі бейнесін ашпас бұрын алдымен «тотемизм» деген терминнің анықтамасын берсек. «Тотемизм» Солтүстік Америка үндістерінің «otatemon» деген сөзінен шыққан, «оның тегі» деген мағынаны білдіреді.  

Ол - алғашқы қауымдық құрылыстың әлеуметтік-идеологиялық болмысынан, адамдардың өзара қарым-қатынасы мен діни нанымынан, шаруашылық түрлерiнен мәлімет беретін өте күрделі жүйе..  

Түркі халқында шығу тегін қаншық қасқырдан тарататын бірнеше аңыз бар. Мәселен, бір аңызда: «Түріктердің ата-бабалары Све (Сiбе) еліне қарайды. Ғұндардың солтүстігiнде өмiр сүредi. Олардың ру ақсақалы - Апанбу деген кісі. Ол ағайынды он жеті екен. Солардың iшiндегi Ижі-Нишыду дегені бөріден туыпты» десе, екінші аңызда: «Түркілердің арғы ата-бабалары Ашина Сихай (батыс) көлінің құбылысына өз тайпасын қондырып, ел болған екен дейді. Күтпеген жерден ашиналықтарға көршілес бөгде тайпа шабуыл жасап, қырып салыпты-мыс. Ойран-топан болған жұртқа он жастағы баланың аяқ-қолын кесіп, тірі тастап кетіпті. Қаншық қасқыр оны тауып алып асырайды. Ер жеткен соң әлгi бала қаншық қасқырға үйленіпті-мыс. Осы кезде ата жауы баланың тiрi екенiн біліп, тауып алып, өлтіріпті. Осы ұлдан жүкті болған қаншық қасқыр Гоацанның (Тұрфан) теріскейiндегi тау қойнауына барып тығылады. Осындағы үңгірді паналап жатып, он ұл тауыпты-мыс. Олар өсіп, ер жеткен соң, сол өлкенің қыздарына үйленеді. Сөйтіп, олар бір рулы ел болады. Ашина қабілетімен, ақыл-парасатымен дараланып, ру басшысы болған екен. Ол ата тегін мәңгі есте қалдыру үшiн орда ауласының алдына қасқырдың басын бейнелеген байрақ іліп қоятын болған. Кейін де ру молайып, үлкен ел болыпты. Ашинанын iсiн жалғасты рушы Асян-шад қасқыр ұрпағын Гоацан аңғарынан ертіп шығып, Алтай тауына әкеп орналастырады. Олар осы Алтай тауында «түрік» деп атанған. Түрік қағандарының ордасында көк бөрінің басы сызылған ту асылады. Олар өздерінің келіп шығу тегін есінде сақтап, осылай iстеген» [3, 57 б.] - делінеді.  

Көк бөріні тотем тұту қырғыз, қарақалпақ, өзбек халқының ғұрыптық фольклорында да жан-жақты көрініс алады. Қазақ халқының танымында көк бөрі көк Тәңірінің нұры, жеңімпаздық символы, ерліктің тұлғасы болып табылады. «Өмірдегі жақсылықтың бәрі тәңірінің нұрынан таралады, нұр - тіршіліктің бастауы» деп түсінетін халық үшін адалдық, әділеттілік, шыншылдық, қайсарлық тәрізді асыл қасиеттердің нышаны да көк бөрі болып табылған. Оғыз қағанның түсінде көктен жарқыраған сәуле құйылып, сәуледен көк бөрі бейнесінің сомдалуы тегіннен-тегін емес.  

Түркі халықтарының бір мифінде Тәңірі адамдарға қатты ашуланып, олардан теріс айналады делінеді.  

Бір кездері құт басқан ұлан-ғайыр өлке әп-сәтте құлазыған жұртқа айналып, ду күлкі мен шаттықтың орнына құзғындардың сұңқылы ғана естіледі. Міне, осы иесіз жұртқа құдайдың құдіретімен қаншық қасқыр келіп, ауыр жараланған ер баланы қан сасыған сайдан тауып алып, тісімен аса мұқият тістеп, алыстан мұнартқан таулар арасына кетеді. Сол таулардағы үңгірде баланы емдеп, асыраған қасқыр бала ержеткенде онымен некелесіп, ерен күшті он ұлды дүниеге әкеледі. Он ұлдың бірі Ашина ұлы әмірші болады. Ол қоныс еткен жеріне анасының құрметіне арнап, қасқырдың бейнесі алтын жіп пен әдіптеліп, көмкерілген туын тігеді екен, - деп сипатталад.  

Бұл мифтің де негiзгi арқауы жануарлар мен адамдардың шығу тегі туралы тотемдік түсінікте жатыр. Бұл жерде қасқыр бейнесі археотип, яғни мифтік символ ретінде алынып отыр. Басқа мифтермен салыстырғанда, бұл мифте ата-бабаларымыздың дiни көзқарасы айқын аңғарылады. Басқа мифтерде қасқыр мен адамның некелесу себебі түсіндірілмесе, бұл мифте адамдар түгелдей күнәға батқандықтан да жаны пәк ұланға жар болуға тек күнәдан ада рухани бейне - қаншық қасқыр лайық келеді. Тотемдік мифтердің көбінде адамның неліктен белгілі бір аңнан пайда болғаны егжей-тегжейлі түсіндірілмейді, ал жоғарыдағы мифте қасқыр тотемі биіктеп, Тәңірінің ең сүйікті бейнесі ретінде биікке шығады.  

Енді Қытай жылнамасына назар аударайық: «Үйсiндердiн патшасының есімі Күн-Мо деп аталады. Бір кездері Күн-Моның әкесінің ғұндармен батыс шекарада өз мемлекеті болған еді. Алайда ғұн билеушісі Күн-Моның әлі бұғанасы қатпаған нәресте кезінде әкесін өлтіріп, елін жаулап алады. Баланы өлтіруге көзі қимаған ғұн әміршісі оны тағдыр талқысына тапсырып, сайын далаға жалғыз қалдырады. Еңбектей бастаған баланың қасына қарға ұшып келіп, тұмсығына тістеген етiн береді. Біраз уақыттан кейiн баланың қасына қаншық қасқыр келіп, емізе бастайды. Бұл оқиғаны алыстан бақылап тұрған ғұн патшасы баланың тегін еместiгiн сезіп, жақсылап бағып-қағуға бұйырады. Бала өсе келе хас батырға айналады. Ерлігі мен соғыс қимылдарына ептілігінің арқасында ғұн әміршісінің ілтипатына бөленіп, әкесінің мемлекетiн сыйға алыпты».  

Ал «Қазақтың көне тарихы» атты кітапта (араб қарпінен көшірген М.Қани) жоғарыдағы миф аздаған өзгерістермен былайша өріледі. «Үйсiн кунму Елжау би (бiздiн жыл санауымызға дейінгі 177-109 жыл дар) үздік шыққан көсем, қажырлы қаһарман, соғыс өнеріне шебер, асқан ақыл-парасатты адам еді. Ол сан рет соғыс жарақтарымен қиын-қыстау шайқастарда ерлік көрсетті, өзінен әлдеқайда күшті жауларды жеңдi. Ауыр апатқа ұшырап, азып-тозған үйсін ұлысын Іле алабындағы құтты мекен-қонысқа орнықтырып, Іле өзені алабында дербес үйсін мемлекетiн құруға манызды үлес қосты. Сондықтан үйсін .. елiнiң халқы оны ардақтап, керемет киесі етіп табынды. Әкесі Нәнді би (Нонды) жау қолынан қаза тапқанда, жаңа туған Елжау би иен далада қалады. Оған құстар ет тістеп әкелсе, көк бөрi емiзiп асырайды. Мұны баланың керемет киесі деп білген ғұн тәңірқұты оны асырап, ер жеткiзедi».  

Көріп отырғанымыздай, екi мифте де тек аздаған өзгеріс болмаса, оқиға желісі бір. Мұнда жас сәбиге киелi жануарлар өмiр дәнін себелейдi. Мұнда қасқыр құтқарушы ретiнде көрінеді. Халқымыздың «Қасқыр мен жігіт» ертегісінде де жоғарыдағы сарынның ізі бар. Бұл ертегіде жiгiт қасқырдың қызына үйленіп, ағайындары тарапынан күлкiге ұшырап, көп қиындық көреді. Әйтсе де, қасқыр енесінің ақылы арқылы қиыншылықтарды жеңіп, мұратына жетедi.  

Бөрі культі ел арасында әлі күнге дейiн кездесіп, батырлар туралы аңыз әңгімелерде ол батырдың нагуалы, яғни жебеушi рухы ретінде көрiнiс алады. 

Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесi түрлi жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, паремеологияда, халықтық прозада кездеседi. Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ қасқыр және қарақасқыр болып бейнеленді. Қасқыр бейнесінің бұлайша өзгеріп отыруының символикалық мәні зор.  

Мұсылман қауымы үшiн жасыл Алланың рақымы жауған қасиеттi түс болса, Түркi халықтары үшiн көк түс Тәңiрiнiң шапағаты белгiсi болып табылды.  Көк түсті түркілердің аса қадірлегенін айта келіп, 3. Ақышев «түркілер өз ішінде көк, қызыл және сары түркі болып кеткен. Көк түрік олардың тектілігін білді» деген ойды айтады [7, 54 б.]. Адамды, табиғи құбылыстарды, жануарлар дүниесін осылайша түстеп, түске сәйкес жақсы не жаман қасиеттерді телу сонау тотемдік санадан бастау алатын фольклорлық тәсiлдердiң бiрi болып табылады. 

«Қара» - көк сөзіне қайшы түс болып табылды.  «Көк бөрі», «көк жал қасқыр» деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, «қара қасқыр» арқылы дулыға, зұлым күшті бейнелейді. Мысалы, «Сырттандар» атты ертегіде «Түсінде бір қара қасқыр жейін деп баланың аяғына ауызын сала бергенде, бала шошып оянады» деп балаға жерік болған қасқырды қара, ал баланы құтқарушы иттің сырттанын «үлкендігі тайыншадай, алқымы даладай, екі құлағы тебінгідей, екі құлағы тебінгідей, көзі қып-қызыл, екі езуі салбыраған, ұзын тұмсық, жүндестеу келген қара 5 ауыз көк ит екен» деп суреттейді. Ертегіде қасқырдың қаскөйлігін көрсету үшін қара, иттің қасиетін ашу үшін көк түспен бейнелеп тұр. 

Қорыта айтқанда, қазақ фольклорындағы көк бөрі бейнесі мынадай негізгі қызмет атқарады:  

• Жас сәбилердi асырайды;  

• Қиын-қыстау кезеңде көмекке келіп, тығырықтан шығар жолды көрсетеді; 

• Тұтастай халықтың алғашқы ата-бабасы болып табылады;   

• Жеке адамның нагуалы - жебеуші пірі болып табылады.  

Бөрі бастары - ұраным, Бөрі менің байрағым.  

Бөрілі байрақ көтерсе, 

Қозып кетер қайдағым, - деп Сүйінбай ақын жырлағандай, бөрі бейнесі тереңге бойлай білген зерделі жанға түркі дүниесінің кеңінен мағлұмат беретін нұсқаушы болмақ. 

«Қазақтың мифтік кейіпкерлері» кітабынан алынды.