Сталиннің шешімі: Армения мен Әзірбайжан неліктен соғысады?

Армения-Әзербайжан шекарасы қазіргі уақытта әлемдегі ыстық нүктелердің бірі болып табылады. Екі халықтың бір-біріне қарама-қарсы идеологиялары бұл халықтарды бітіспес қарсыласқа айналдырды. Мәселенің түбірі қайда? Оңтүстік Кавказда нақты шекараларды белгілеу неге қиын мәселе? Бұл туралы bugin.kz порталы kun.uz сайтына сілтеме беріп хабарлайды.

Оңтүстік Кавказ тарихы

Кавказ аймағы – бүгінде  әлемдегі шекаралық даулар ең көп аймақтардың бірі. Шешенстан-Ингушетия, Грузия-Оңтүстік Осетия, Грузия-Абхазия, Армения-Әзербайжан сынды қақтығыстар әлі шешілген жоқ.

Мәселелердің көпшілігі тарихи мұраға байланысты. Өлке тарихына көз жүгіртсек, Кавказдағы алғашқы мемлекет – ежелгі Грузияның Колхида патшалығы. Бұл патшалық туралы алғашқы деректер біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықтың ортасына жатады. Кейінірек Ұлы Грек отарлауы кезінде бұл аймаққа гректер мен эллинизм де енген.

Армения тарихшылары ел тарихын ежелгі Урарту мемлекетімен байланыстырады. Бұл ел қазіргі Ван, Урмия және Севан көлдерінің арасында орналасқан және урарту тілі ерте армян тіліне өте жақын. Тарихтағы алғашқы армян мемлекеттік құрылымы біздің дәуірімізге дейінгі 585 жылы Ахеменидтер мемлекетінің құрамында құрылған армян сатрапиясы болды.

IV ғасырда өмір сүрген Оңтүстік Кавказдағы мемлекеттер

Оңтүстік Кавказ аймағының тарихын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады: христиандық билік кезеңі – 11 ғасырға дейін және 11 ғасырдан 20 ғасырдың басындағы мұсылман немесе түркілердің билігі кезеңі.

Ахеменидтерден кейін Оңтүстік Кавказда Македонияның, Селевкидің, Рим империясының және Византияның билігі орнады. Кейінірек Араб халифатының әскері бұл аймақты жаулап алды, бірақ бұл мұсылман жорығы Оңтүстік Кавказдың діни демографиясына аз әсер етті. Солтүстік Кавказда құрылған Хазар хандығы аймақтағы алғашқы түркі мемлекеті болды.

Араб халифатынан кейін бұл жерлер Византия империясына қайта оралып, Оңтүстік Кавказда Константинопольдің вассалдары Армения, Грузия, Кавказ Албаниясы патшалықтары құрылды. 11 ғасырға дейінгі келесі кезең жоғарыда аталған үш патшалық пен Византияның күресімен сипатталады.

XІ ғасырдың ортасынан бастап Кавказ аймағына жаңа күш – түркі селжұқтары басып кірді. Селжұқ әскері Кавказдың үлкен бөлігін жаулап алып, ол жерге түріктердің үлкен қоныс аударуын бастайды.

Селжүктерден кейін аймақта Әзірбайжан аталарының мемлекеті пайда болды. Оңтүстік Кавказ бен Кіші Азияны жаулап алған бұл сұлтандықтың астанасы қазіргі Әзірбайжан территориясында орналасқан Барда қаласы болды. Нахчыван, Гянджа, Ширван, Бейлагон, Аррон, Тебриз сияқты аймақтарды өзіне бағындырған Отабегілер мемлекетін Әзірбайжанның алғашқы мемлекеттігі деуге болады.

XVIII-XIX ғасырларда пайда болған Әзірбайжан хандықтары мен Ереван хандығы

Селжұқтар империясы әлсіреп, аймақ елдері қысқа мерзімге тәуелсіздік алғаннан кейін аймаққа хорезмшахтар, одан кейін моңғолдар басып кірді.

Олардан кейінгі түркі әулеттері Әмір Темір, Аққуюнли және Қарақюнлы түрікмендері бұл аймақтардың билеушісі болады.

Ақырында 1501 жылы Исмаил Сафави Тебризді басып алып, Әзірбайжан мемлекеттілігінің шыңы саналатын Сефевидтер мемлекетінің негізін қалады. Қазіргі Армения, Грузия және Әзірбайжан Сефевидтер мен Осман империялары арасындағы тартысты аймаққа айналды. Оңтүстік Кавказды екі империя бөледі.

Сефевидтер дәуірінде түріктердің Оңтүстік Кавказға тағы бір үлкен қоныс аударуы басталады және бұл қазіргі Әзірбайжан халқының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Әзірбайжандар Нахчыван, Гянджа, Баку, Шамахи, Шеки, Тебриз, Ардебил, Игдил, Қарабақ сияқты аймақтарға қоныстанған.

18 ғасырдың екінші жартысынан бастап Сефевидтер мемлекеті әлсірегеннен кейін Оңтүстік Кавказдың Иран бөлігінде бірнеше дербес хандықтар пайда болды. Бұлар Баку, Қарабах, Гянджа, Ширван, Шеки, Қуба, Дарбанд, Талиш және Ереван хандықтары еді. Дәл осы хандықтар Әзірбайжан Республикасы мен Арменияның қазіргі шекарасының негізін құрайды (Ереван хандығы).

Грузин жерлері Османлылардың бақылауында қалып, 19 ғасырдың басында Ресей империясының құрамына кіреді. ХІХ ғасырда Кавказда басталған орыс-иран соғыстары аймақтың тағдырын шешеді. Гүлістан (1813) және Түрікманчой (1828) келісімдеріне қол қоюмен аяқталған бұл соғыстардың нәтижесінде Шығыс Армения, Аракс өзенінің солтүстігіндегі жерлер (қазіргі Әзірбайжан) Ресей империясының құрамына енді. Орыстар Ираннан тартып алған жерлерінде Ереван, Гянджа және Шамахи губернияларын құрады.

Армян және азар халықтары тарихта қарсылас болды деп айту қиын. Өйткені аймақтағы басшылық талай ғасырлар бойы моңғолдар (элханидтер), османдықтар, сефевидтер, Грузия елдерінің қолында болмағандықтан, бұл екі халық арасында тікелей жаулық болған жоқ.

Армяндар мен әзірбайжандар Оңтүстік Кавказда дерлік бірге өмір сүрді. Атап айтқанда, 1917 жылы қазіргі Әзірбайжан территориясында 450 мыңдай армян өмір сүрсе, Арменияның төрт ауданында (Ереванды қосқанда) азарлар халықтың 49 пайызын құраған.

Бірінші соғыс

Бірінші Әзірбайжан-Армян соғысындағы армян жауынгерлері. Фото: Alchetron

Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Ресей империясы қиын жағдайға тап болды. Құрал-жабдық пен қаражаттың жоқтығынан орыстар шығыс майданды ұстауда қиындықтарға тап болды. Османлылардың Ресейге қарсы соғысқа кірісуінің нәтижесінде Кавказда да майдан пайда болады.

Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін Кавказ майданы әлсіреп, Түркия Кавказдағы бірнеше территорияны басып алды.

Ресейдегі уақытша үкімет құрған Кавказорт комиссариаты османдықтармен келіссөздер жүргізуге тырысады, бірақ түріктер бұл мекемені Кавказ халқының өкілі ретінде мойындамайды.

Осыдан кейін Оңтүстік Кавказ мемлекеттері: Грузия, Армения және Әзірбайжан бірігіп Кавказ Федеративтік Демократиялық Республикасын (КФДР) құрады. Османдықтар жаңа федерациямен келіссөздер жүргізуге келіседі. Бірақ республикалардың мүдделері бір-бірімен сәйкес келмейтіндіктен, бұл одақ тез ыдырап кетеді. Нәтижесінде Османлылардың шабуылдары жалғасады. Грузия мен Армения түрік күштерімен соғысса, Әзірбайжан Османлыларды қолдайды.

Антанта елдерінің большевиктерге қарсы соғысы аясында ағылшын әскерлері Кавказға кіріп, түріктерді бейбіт келісімге қол қоюға мәжбүрлейді. 1918 жылы 30 қазанда жасалған Мудрос бейбіт келісіміне сәйкес Осман мемлекетінің шекарасы Ресеймен соғысқа дейінгі шекараларына қайтарылды.

Көп ұзамай бұрынғы одақтастар арасында соғыс басталады. Алдымен Грузиямен соғысқан Армения жаңа көршісі Әзірбайжан Демократиялық Республикасымен соғысуға мәжбүр болады. Баку Сюник (Зәңгезүр), Таулы Қарабақ және Нахчыван аймақтары тарихи тұрғыдан Әзірбайжанға тиесілі болған, бұл жерлерге армяндар заңсыз қоныстанғанын алға тартады.

1918 жылы наурызда Бакуде армяндар мен азарлар арасында дау туындап, қақтығыстар басталды. Большевиктер бейтарап екенін ресми түрде айтқанымен, шын мәнінде армяндарға көмектесті. Бакудегі қырғынның нәтижесінде үш мыңнан он екі мыңға дейін азар қырылды. Наурыз қанды қырғын екі ұлт арасындағы алғашқы араздық отын тұтандырды.

1918 жылы қыркүйекте әзірбайжандармен одақтас Османлы әскерлері Бакуді басып алып, наурыз қырғынына жауап ретінде армяндарға қырғын ұйымдастырылды. Қанды қырғын кезінде он мыңнан астам армян қаза тапты.

Армян күштері қазан айында Мудрос бітімінен кейін түріктер аймақтан шыққаннан кейін Таулы Қарабақты басып алды. Андраник Озанян бастаған армян әскерлері 1919 жылы Шушаға шабуыл жасады, бірақ ағылшын қолбасшысының бұйрығымен шегінді. Ұлыбритания Таулы Қарабақ және басқа да аумақтық талаптар Париж бейбіт конференциясында шешілетінін жариялады. Британдықтар Әзірбайжан Хусравбей Сұлтанды Таулы Қарабақ губернаторы етіп тағайындады. Ол аймақтағы узар әскерлерін нығайту саясатын жүргізеді.

1919 жылы тамызда ағылшын әскерлері аймақты тастап кеткеннен кейін Хусравбей сұлтан Зәңгезүрге шабуыл жасау үшін Бакуден көмек сұрады, өйткені армян әскерлері Зәңгезүрдегі (Сүйік) озар ауылдарын тонап, қырып жатыр. Оның өтініші қанағаттандырылып, 1919 жылы 3 қарашада әзірбайжан әскерлері Зәңгезүрге кірді. Бірақ бұл шабуыл сәтсіз аяқталып, Әзірбайжан әскері шегінеді.

Париж бейбіт конференциясының шешімі бойынша Әзірбайжан мемлекетінің шекарасы (көк түспен)

Тіпті 1920 жылдың басында аяқталған Париж конференциясы да Оңтүстік Кавказдағы территориялық мәселелерді шеше алмады. Осы кезде көп күш жинаған армяндар Қарабаққа көмектесуге бел буады. Қарабақтағы Наурыз мерекесінде ұйымдастырылған көтеріліске жауап ретінде Шушада армяндардың қырғыны басталады. Армян әскерлері Таулы Қарабаққа кіреді, бірақ олардың жорығы 11-ші Қызыл Армия оларды қуып шыққанда аяқталады. Өйткені большевиктер тәуелсіз Әзірбайжан Республикасын сол кезде құрамына қосты.

Нахчыван үшін шайқастар да Әзірбайжанның пайдасына шешіледі. Мұнда Османлы және Әзірбайжан күштері армяндарды талқандап, 1920 жылы 11-ші Қызыл Армияның басып алуымен аймақ Әзірбайжанның құзырына өтті.

1920 жылы сәуірде тәуелсіз Әзірбайжан, 1921 жылы шілдеде тәуелсіз Армения республикалары таратылып, КСРО құрамына қосылды.

Ақырында, 1921 жылы 5 шілдеде Иосиф Сталин басқарған большевиктердің Кавказ комитеті – Кавбюро Армения-Әзірбайжан жанжалына қатысты түпкілікті шешім қабылдады: Қарабақтың таулы бөлігі Әзірбайжанға берілді, ал 1923 жылы шілдеде Таулы Әзірбайжан құрамында Қарабақ автономиялық облысы құрылды. Зәңгезүрді Арменияға Әзірбайжан «достықтың символы» ретінде береді.

1921 жылы қазанда Карс қаласында Ресей, Грузия, Әзірбайжан, Армян КСР және Түркия арасында келісімге қол қойылды. Оған сәйкес, Нахчыван облысы автономиялық құқықпен Әзірбайжанға беріледі. Түркия мен Ресей Нахчыван Автономиялық Республикасының мәртебесіне кепіл болады.

Өз кезегінде Түркия Александропольді Арменияға, Карсты Грузияға беруге келіседі. Кеңес үкіметі осылайша Оңтүстік Кавказ мәселесін шешеді.

Екінші соғыс

КСРО-ға қосылғаннан кейін де Таулы Қарабақ пен Нахчыван мәселесі сақталып қалды. Сталин тұсында армяндардың Таулы Қарабаққа деген талаптары аяусыз басылып, кейін аймақта шағын наразылықтар болды. 1985 жылы Горбачев КСРО-да «қайта құру» саясатын бастаған кезде Оңтүстік Кавказдағы жағдай қайтадан шиеленісе түсті.

Екінші Әзірбайжан-Армения соғысы. Фото: ТАСС

Таулы Қарабақ халқы 1988 жылы митингтер ұйымдастырып, аймақты Ереванмен біріктіруді талап етеді. Горбачев КСРО Конституциясының 78-бабына сәйкес республикалар арасындағы шекараларды өзгертуге болмайды деп мәлімдейді. Бұл Кавбюроның 1921 жылғы шешімі қате және әділетсіз деп мәлімдеген армяндардың наразылығын арттырды.

1988 жыл Таулы Қарабақ маңында армян-әзар қақтығысы орын алды. Әзірбайжанның шығысындағы Сумгаит қаласында азарлардың осында соққыға жығылғаны туралы ақпаратқа жауап ретінде армяндардың қырғыны ұйымдастырылды. Қаладағы армяндар Арменияға қашады.

Алдағы төрт жылда екі жақ та өз территориясында қырғын жасайды. 1988-1992 жылдары Әзірбайжан мен Армения өз территориясында әзірбайжандар мен армяндарды «айырбастады». Адамдар бірнеше жүз жылдар бойы тұрып жатқан жерлерін тастап, өз республикаларына кетеді. Соның салдарынан бірнеше ауыл толығымен қаңырап бос қалады.

Жағдайды бақылау үшін Горбачев КСРО Ішкі істер министрлігінің әскерлерін Таулы Қарабаққа енгізіп, аймақты армян ұлтшылдарынан тазарту үшін «Сақина» операциясын жүргізді. Дегенмен, қақтығыстар тоқтамайды.

1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін Таулы Қарабақтағы жағдай толығымен бақылаудан шықты. Провинция референдум өткізіп, өзінің тәуелсіздігін жариялады. Баку бұл референдумның нәтижелерін мойындамайды. Әзірбайжан өз әскерін аймаққа таныстырады. Қақтығыстар басталады.

Бейбіт тұрғындарға шабуылдар артып келеді, атап айтқанда, Армения күштері Әзірбайжанға бара жатқан Ходжалыда жүздеген бейбіт тұрғынды өлтіреді.

Әскери техника мен сан жағынан басымдыққа қарамастан Әзірбайжан әскері бұл соғыста салмағын жоғалта бастайды. Елде ішкі тәртіп бұзылып, билік үш рет ауысады.

Әзірбайжанның сәтсіздіктерінен кейін Ресей Арменияға көмектесе бастады. Атап айтқанда, Мәскеу Ереванға бір миллион доллар тұратын әскери қару-жарақ жеткізеді.

Екі жылға созылған соғыс нәтижесінде Армения Таулы Қарабақтан бөлек Әзірбайжанның Келбажар, Физули, Октом, Жабраил, Лочин және Зангилон аудандарын басып алды. Осылайша Таулы Қарабақ пен Арменияның аумағы біріктіріледі.

Армения да Нахчыванды атқылауға тырысады, бірақ түрік басшыларының, әсіресе Тансу Чиллердің қатаң ескертуінен кейін автономиялық республика аумағында ешқандай шабуыл жасалмайды. Түркия Армениямен шекарада өз әскерін жинап, Ереванға Нахчыванға шабуыл жасаса, оның ауыр зардаптары болатынын ескертеді.

Таулы Қарабақ пен Әзірбайжанның аумақтары екінші Әзірбайжан-Армения соғысынан кейін Арменияға берілді.

1994 жылға қарай Әзірбайжан әскері күйзеліске ұшырады және соғыстың жалғасуы Баку үшін ауыр жағымсыз салдарларға әкелуі мүмкін. Сондықтан 1994 жылы 5 мамырда тараптар Ресейдің делдалдықпен Бішкекте атысты тоқтату туралы келісімге қол қойды.

Үшінші соғыс

Екінші армян-әзербайжан соғысынан немесе бірінші Қарабақ соғысынан кейін Әзірбайжан табиғи түрде жоғалтқан жерлерін қайтарып алуға ұмтылды. Қарабақтағы майдан белсенді болып қалды. Атап айтқанда, екі ел арасында 2014 және 2016 жылдары күрделі қақтығыстар орын алған.

Фото үшінші Әзірбайжан-Армян соғысының символдарының біріне айналды. Армения Қорғаныс министрлігі / AFP / Scanpix / LETA

2020 жылдың қыркүйегінде Түркия мен Әзірбайжан бірлескен әскери жаттығулар өткізді. Оқу-жаттығу аяқталғаннан кейін бірнеше күн өткен соң, 27 қыркүйекте Әзірбайжан әскерлері мойындалмаған Таулы Қарабақ Республикасымен майдан шебінің оңтүстігінде кең ауқымды шабуылға шықты.

Ұрыста ауыр артиллерия, броньды әскери машиналар, зымырандар мен ұшқышсыз ұшақтар, сондай-ақ халықаралық қауымдастықтың көпшілігі тыйым салған кластерлік оқтар мен баллистикалық зымырандар қолданылды. Түркия тарапынан берілген ұшқышсыз ұшақтар Әзірбайжан әскерлерінің басымдылығын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарды.

44 күнге созылған соғыста Әзірбайжан әскері 1992-1994 жылдардағы соғыста Армения басып алған аудандарды қайтарып алды. 8 қарашада Әзірбайжан әскерлері ежелгі Қарабақ хандығының астанасы және аймақтағы екінші маңызды қала Шушаны басып алды. Бұл қала 1992-1994 жылдардағы соғыс кезінде Әзірбайжан күштерінің тірегі болған, кейін армяндар басып алған.

Шуша алынғаннан кейін 9 қарашада Мәскеуде үшжақты келіссөздер өтті. Онда қол жеткізілген келісімдер бойынша Армения Әзірбайжанның Таулы Қарабақ айналасындағы жерлерін қайтаруға, Әзірбайжан мен Нахчыван Республикасы анклавы арасында көлік дәлізін ашуға міндеттенді. Сондай-ақ, Таулы Қарабақ-Әзербайжан шекарасы мен Қарабақты Армениямен байланыстыратын «Сұңқар» дәлізінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін аймаққа ресейлік бітімгершілік күштері енгізілді.

44 күнге созылған соғыс Әзірбайжан күштерінің жауынгерлік әлеуеті айтарлықтай өскенін көрсетті. Әуе соққыларының көмегімен Әзірбайжан әскері армян күштерінің негізгі техникасын жойды. Осы соғыстан кейін армян армиясы іс жүзінде шабуылдау мүмкіндігін жоғалтты.

Соңғы қақтығыс ағымдағы 2022 жылы орын алды.