«Біз үшін масқара!»: 22 жастағы қыздың өлімінен кейін ирандықтар төңкеріс шегіне қалай жетті?

Иранда хиджабты «дұрыс кимегені» үшін полицияның орынбасары ұстаған 22 жастағы Махса Аминидің өлімінен кейін басталған мыңдаған наразылық шерулері екінші апта бойы жалғасуда. Полиция бөлімінен әкелінген қыз ауруханада көз жұмды. Жергілікті ақпарат құралдарының хабарлауынша, ирандықтар әділетсіздік пен мемлекеттің олардың өміріне араласуынан шаршаған және үкіметті отставкаға жіберуге және режимді өзгертуге әзір. Бұл туралы Bugin.kz порталы Lenta.ru сайтына сілтеме жасап хабарлайды.  

Интернеттің жабылғанына қарамастан наразылық күшейе түсуде: 100-ден астам қалада митингілер мен шерулер өтіп жатыр. Мойынсұнбау әрекеттері Иран халқы үшін ортақ нәрсеге айналуда. Үкіметке қарсы демонстрациялар көбінесе құқық қорғау күштерімен қақтығыстарға айналды, соның салдарынан қаза тапқандар мен жараланғандар бар. Неліктен хиджаб төңірегіндегі қайғылы оқиға Иранның тағдырын өзгертуі мүмкін? Ендеше осы сұраққа жауап іздеп көрсек.  

Әдепсіз полиция қызметкері  

22 жастағы Махса Амини және оның ағасы елдің шығысындағы отбасымен кездесу үшін Тегеранға барады. Елорда метросында оларды вице-полиция қуып жеткен. Ислам Республикасы үшін бұл өте қарапайым оқиға: тәртіп сақшылары қыздардың орамалмен дұрыс жабылғанын жиі тексереді. Бұл жолы дұрыс емес болып шықты. Ағасын тыныштандырып: Махсаны полиция бөлімшесіне апарады, олар онымен «түсіндіру жұмыстарын» жүргізіп, дереу босатады. Бұл оның әпкесін тірідей соңғы рет көруі еді».  

Бірнеше сағаттан кейін Амини отбасына ауруханалардың біріне келуді сұрайды: Махса комада болды. Көп ұзамай сол палатадан түсірілген кадрлар интернетте тарады. Қыз өмірді қамтамасыз ететін аппаратқа қосылған. Дәрігерлер оған 48 сағат бойы көмектесуге тырысқанымен нәтиже болмады. Ол жұма күні, яғни 16 қыркүйекте қайтыс болды. 

«Науқасқа реанимация жүргізілді, жүрек соғысы қалпына келді және ол реанимация бөліміне жатқызылды. Өкінішке орай, жұма күні 48 сағаттан кейін мидың өліміне байланысты тағы да жүрек ұстамасы болды. Медициналық топтың күш-жігеріне қарамастан, оны қайта тірілту мүмкін болмады және науқас қайтыс болды» - дейді Тегеран ауруханасы Махса Аминидің өліміне қатысты мәлімдемеде. 

Көп ұзамай Иранның құқық қорғау күштері вокзалдағы бейнебақылау камераларынан түсірілген деген болжамды бейнежазбаны жариялады. Бейнежазбада Махсаның есінен танып қалғаны, содан кейін оны жедел жәрдем көлігімен алып кеткенін көрсетеді. Бұл ретте Иранның ішкі істер министрі Ахмад Вахиди тергеу жүргізуге уәде беріп, қыздың ауырып жатқанын баса айтты. Алайда, оның сөзін Аминидің басынан жарақат алғанын айтқан дәрігерлер де, марқұмның отбасы да жоққа шығарды. Қызбен бір вагонда болған куәгерлер Махсаның полиция көлігінде соққыға ұшырағанын айтты. Қыздың әкесі қыздың суық тиюден басқа ауыр ештеңемен ауырмағанын айтып, полиция қызметкерлерінің бейнежазбаны көрсетпегенін жеткізді.  

«Неге менің қызымды фургоннан түсіріп жатқан бейнелерді көрсетпеді? Тергеу изоляторының дәліздерінде болған оқиғаны неге көрсетпеді?» - деді қыздың әкесі.  

Жерлеуге келгендер: «Бұл біздің масқарамыз, ақымақ президентіміздің масқара әрекеті!» деп ұрандатты.  

Бірақ бұл сауалдарға әке де, жұртшылық та жауап алған жоқ. Оқиғадан кейін көп ұзамай Иранның бірнеше танымал қайраткерлері биліктің әрекетін айыптап, АҚШ-тың Ирандағы арнайы өкілі Роберт Маллиді кінәлілерді жауапқа тартуға шақырды.  

Халықаралық Amnesty International құқық қорғау ұйымы да оқиғаны тергеуге шақырды. Ирандықтардың өздері осындай талаптар қойды: Амини қайтыс болды деген хабардан кейін мыңдаған адам алғашқы наразылықтарға шықты. Реформист саясаткер Махмуд Садеги де 2020 жылы афроамерикалық Джордж Флойд қайтыс болғаннан кейін Иран билігі америкалық полицияны қалай айыптағанын еске алды.  

Наразылықтар әлі де жалғасуда: әлеуметтік желілердегі хабарларға қарағанда, соңғы аптада қақтығыстар полиция шерушілерге оқ атқанға дейін жеткен. Ирандағы ұлттық қауіпсіздік деңгейіне қатысты зерттеулер жағдайдың қиын күйінде қалып отырғанын және әрбір төрт ирандықтың үшеуі жақын арада көшеге шығатынын көрсетеді.  

Сонымен қатар, Иранның күрд аймақтарында ауқымды ереуіл өтіп жатыр: базарлар, сауда орталықтары, дүкендер жабылды, адамдар жаппай жұмысқа барудан бас тартуда. Алғашында наразылық білдірушілер тергеуді талап етіп, Аминидің өлімі үшін кек алуға шақырды, бірақ біртіндеп ұрандар саяси ұрандарға айнала бастады. Ирандықтар Жоғарғы көшбасшы Али Хаменеиді «Диктаторға өлім!», Шах Мохаммад Реза Пехлевиге құрмет көрсетіп, жергілікті полицияға қарғыс айтты. 

NetBlocks обсерваториясының мәліметінше, Иранның барлық жерінде интернет үзілген. Дегенмен, ирандықтар тәжірибеден үйреніп, әрекеттерін үйлестіру үшін офлайн қолданбаларды пайдалануда. Алайда бұл наразылық білдірушілерді полициядан құтқара алмайды.  

«Ирандағы адам құқықтары орталығының мәліметінше, бір апталық наразылық кезінде 36 адам қайтыс болған».  

Басқаларды таза ұстаңыз  

Аминиді ұрып-соғу туралы жаңалықтар мұндай алғашқы оқиғадан алыс. Иранның интернет сегментінде моральдық полицияның пікірінше, «дұрыс емес» орамал киетін қыздарды ұстау деректері жиі пайда болатын көрінеді.  

Вице-полиция – салыстырмалы түрде жас ұйым: ол 1979 жылғы Ислам революциясынан кейін Иранда әртүрлі формада болған. 

Революциядан кейінгі Ирандағы алғашқы ұйымдасқан моральдық полиция Иран-Ирак соғысына (1980-1988) қатысу үшін еріктілерді тарту үшін құрылған «Басидж» деп аталатын әскерилендірілген ерікті жасақ болды. Сол кездің өзінде басидж мүшелері ирандық университет студенттерінің қандай киім киіп, өзін қалай ұстайтынын бақылай бастады. 

Көп ұзамай органның функционалдығы біршама кеңейе түсті: полиция студенттерді ғана емес, сонымен бірге бос емес қоғамдық орындарда — сауда орталықтарында да, метрода да өтіп бара жатқан барлық адамдарды киім кодын бұзғаны үшін ұстады. Заңда дұрыс киіну туралы нақты нұсқаулар жоқ, сондықтан ұстау туралы шешім нақты полиция қызметкеріне байланысты. 

Исламның Қылмыстық кодексінің 638-бабында да әйелдердің көшеде және қоғамдық орындарда хиджабсыз жүруі қылмыс екені айтылған. Дәл осы ереже полицияға азаматтарды сот шешімінсіз өз еркімен қамауға алу құқығын береді. 

Бір қызығы, Ирандағы 1979 жылғы төңкеріске дейін қысқа юбка киген қыздарды тек тікелей эфирде ғана емес, журналдардың мұқабаларынан да көруге болатын еді. Оның үстіне шах Пехлеви бастаған елдің бұрынғы билігі хиджаб киюге тыйым салғандықтан, революция кезінде орамал Иранның қарсыласу символына айналды. Ислам Республикасының Бірінші жоғарғы басшысы аятолла Мусави Хомейни қыздарды «қарапайым киімде» наразылық білдіруге батылдық танытқаны үшін мақтады және оларға хиджабсыз көпшілік алдында көрінуге тыйым салды. 

Бақылаулар мен тыйым салулар ислам діні арқылы белгіленеді, дегенмен іс жүзінде дін киім киюге немесе мінез-құлыққа қатысты нақты ережелерді белгілемейді. Дегенмен, ирандық мемлекет қайраткерлері Құран постулатын өте анық түсіндіре алды: әйел билеу және ән айту арқылы еліктіре алады, сондықтан олардың қоғамдық кеңістікке шығуына тыйым салу керек деп шешті. Осы себептермен, мысалы, 18 жастағы Мэйде Ходжабри 2018 жылы қамауға алынды. Ол Instagram-да (Ресейде тыйым салынған әлеуметтік желі; экстремистік деп танылған) билеген видеосын жариялағаннан кейін ұсталды. Оның біреуінің өзі миллионнан астам қаралым жинаған еді. 

Осы жазда Интернетте Magnum балмұздағының жарнамасы тараған кезде әйелдердің моральдық мәселелеріне қатысты тағы бір жанжалды оқиға орын алды. Видеода қызыл орамал тағып, қызыл далап жаққан әйел камераға қарап жымиып көлік айдап келеді. Содан кейін ол көлігін тоқтатып, камераға қарап балмұздақ жей бастайды. Видео қоғамның консервативті бөлігінде жанжал тудырды. Ирандық діни қызметкерлер бұл жарнама «әлеуметтік әдепке қайшы» және «әйел құндылықтарына нұқсан келтіреді» деп, балмұздақ жасаушыны сотқа беруді талап етті. 

Іс сотқа жеткен жоқ, бірақ көп ұзамай Иранның Мәдениет және исламдық бағдар министрлігі әйелдердің жарнамаға түсуіне тыйым салды: шілде айының соңында өнер және кино мектептері, сондай-ақ жарнама агенттіктері тиісті хабарламалар алды. 

Қыздардың қатысуымен жарнамаларға тыйым салуға ресми түрде рұқсат етілген ереже «Хиджаб және тазалық» туралы заң деп аталады. Ол 2022 жылдың жазында қабылданған. Ол биліктің пікірінше, хиджабты дұрыс емес киетіндерге қарсы бағытталған және шашты, мойын мен иықты жабатын бас орамал киюді міндеттейді. Сондай-ақ, құжат моральдық полицияның осы ережені бұзғандарды ұстау құқығын бекітеді. Тиісті жарлыққа 15 тамызда ирандықтар жаппай наразылықтар мен биліктің әйелдердің киім үлгісін сақтау жөніндегі қатаң шараларына қарсы акциялар өткізгеннен кейін қол қойылған. Акциялар шілде айының ортасында басталды, олар «Хиджаб және тазалық» күнін мерекелеумен байланысты болды. Содан кейін белсенділер қоғамдық көліктен немесе жай ғана өз пәтерлерінен киімдерін шешіп алған видеоларын жариялады. Көп ұзамай заң талаптарын орындамағаны үшін біраз бойжеткен қамауға алынды. 

Біраз уақыттан кейін Иран билігі хиджаб киген қыздарды анықтау үшін бет-әлпетті тану жүйесін енгізуді жоспарлап жатқаны туралы ақпараттар таратты. Бұған қоса, Иран президенті Ибрагим Раиси әйелдер киіміне қатысты қолданыстағы заңдарды қатайтуды талап етті. Бірқатар либералдық көзқарастағы саясаткерлер бұл шешімді сынаған кезде, Раиси оларды «өзімшіл» деп атады. 

Сонымен қатар, Ирандағы әйел құқықтарын сақтау төңірегіндегі мәселелер, әрине, киім кию төңірегіндегі тыйымдармен ғана шектелмейді. Құқық қорғаушылар әлем жұртшылығын жезөкшелікпен айналысты деген айыппен тұтқынға алынған немесе митингілерде сөз сөйлегені үшін үкім шығарылған көптеген оқиғаларға назар аударуға шақырған.  

Тағы бір мәселе – ерте некеге тұру. Осылайша, Human Rights Watch ұйымының мәліметі бойынша, тек 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында Иранда 10-14 жас аралығындағы кем дегенде 16 000 қыз күштеп күйеуге шығарылған. БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті мұндай әрекеттерді сонау 2018 жылы сынға алғанымен, бұл биліктің саясатын өзгерткен жоқ. 

Шиеленісті атмосфера 

Наразылықтар бүкіл елді қамтыды. Жаппай акциялар 100-ден астам қала мен 30 провинцияда өтті. Сонымен бірге, президент Ибрахим Раиси Нью-Йорктен оралғаннан кейін билік жағдайға батыл жауап беріп, мемлекеттің жауларымен күресеміз деді.  

«Дұшпандар толқынға мініп, хаос және қолайсыздық тудырғысы келеді». 

Ибрагим Раиси: Иран президенті 

Тәртіп сақшылары мен әскери Риторика президенттіктен айтарлықтай ерекшеленбейді, билік мемлекеттің «жауларына қарсы» тұрады.  

«Бүгінгі таңда Ислам жүйесімен әр түрлі дұшпандық салаларда сәтсіздікке ұшыраған Ислам жүйесінің жаулары адамдарды жайлылық пен тыныштықтан айыру үшін кез — келген сылтау мен тактиканы қолданады, олар сенімсіздік пен хаос тудырады», - делінген Иран Ислам Республикасы армиясының хабарламасында. 

Сонымен бірге, президент Ибрагим Раиси бұл істі әлі де тексеруге уәде берді. Алайда қыздың жүрек талмасынан немесе инсульттан қайтыс болғанын және полиция ұрмағанын атап өтті. Саясаткер «үйсіз қыздардың» өлімін тексерудің орнына, қос стандарттардан зардап шегіп, бөтеннің ісіне араласатын Батыс елдеріне жүгінуді де ұмытпауды ескертті.  

Батыс бұқаралық ақпарат құралдарында және Иран халқының бір бөлігі арасында Раиси 1980-ші жылдары жазалаушы беделіне ие болған: ол Тегеран прокурорының орынбасары ретінде 1988 жылы бірнеше мың саяси диссиденттерді атуға бұйрық бергендердің бірі болған. Саясаткердің өзі жаппай жазалау туралы сұраққа тікелей жауап беруден жалтарады. 

Сонымен қатар, президент ретіндегі алғашқы сұхбатында ол Холокост кезінде миллиондаған еврейлердің өлтірілуіне қалай қарайсың деген сұраққа жауап бермеді (Раиси тіпті өлім жазасына кесілгеніне күмән келтірді). Президент америкалық журналистің басын жаппағанын алға тартып, кезекті сұхбаттан бас тартты. 

Жоғарыдағы мәселелерді шешіңіз!  

Бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде белсенді түрде таралып жатқан қауесеттерге қарағанда, Әли Хаменеи қатты науқас және жаңа жылдың басына дейін өмір сүрмеуі мүмкін. Жоғарғы басшының науқас екендігі туралы ақпаратты оның қоғамдық іс-шаралардағы фотосуреттерінен байқауға болады.  

Бірақ соңғы айларда Әли Хаменеи іс жүзінде көпшілік алдына шығуды тоқтатты және 6 қыркүйекте міндетті түрде жылына екі рет өтетін Сарапшылар ассамблеясының отырысына мүлде қатыспады. Хаменеидің денсаулығының нашарлауы туралы қауесетті оған жеті жыл бұрын қойылған қатерлі ісік диагнозын растайды.  

Ел билігі халыққа қысым көрсету үшін қолайлы сәтті таңдаған жоқ. Иранға қарсы орасан зор санкциялар енгізілуде. Америка Құрама Штаттарымен және олардың Батыс серіктестерімен қарым-қатынастары шиеленісіп кетті.  

Америка Құрама Штаттарымен ядролық келісімді қалпына келтіру жөніндегі келіссөздер де тығырыққа тірелді. Ал адам құқықтарының жағдайына қарасақ, ирандықтар санкциялық қысымның күшеюін күткені жөн. Егер бір ғажайып орын алып, елде 1979 жыл қайталанса, ирандықтар Махса Аминиге қарыздар болады: Иранда жыл сайын қудалауға ұшыраған жүздеген адамның ішінде ол қоғамдағы отты «жандыра» алды. Мыңдаған адам наразылық білдіруге шықты.