Белгілі жазушы бір елдің тарихын қалай өзгертті?

Шекспирдің пьесаларында оның заманындағы және өткен жылдарындағы оқиғалар бейнеленген. Джерри Броттон Шекспирдің сегіз шығармасы тарихтағы бетбұрысты саяси сәттерді қалай жеткізетінін талдады

ГЕНРИХ VI, 1-БӨЛІМ

Англия қайтадан қансырап жатыр

«Генрих VI, 1-бөлім» шежіресінде сипатталған әскери төңкерістер Шекспирдің оқырмандарына жақсы таныс болды

1590 жылдардың басында, Елизавета I-нің билiгi тұсында жас драматург Уильям Шекспир Ланкастер королі Генрих VI (1421-1471) туралы және 1483 жылы Ричард III-нің таққа отыруымен аяқталған дүрбелең туралы пьесаларымен театр сахнасына жарқ етіп шықты. Шекспир жазғандай, мемлекетті «көп адамдар биледi», сондықтан «олар Франциядан айырылып, Англияның қанға бөгуіне жол берді».

«Генрих VI, 1-бөлім» хроникасының оқиғалары әйгілі ағылшын қолбасшысы Лорд Джон Толбот (1387-1453) пен француз әскерлерiнiн қолбасшысы Жанна д'Арк (1412-1431) арасындағы қақтығыс кезінде болған. Олар көптеген француз қалалары үшін, соның iшiнде 1418-1419 жылдары қолдан қолга өткен Руан үшін күрескен.

Көріністердің бiрiнде ағылшын сарбаздары «Руан кабырғаларының алдында отырады» - бұл Шекспир өмiрiнiң оқиғалармен де тiкелей сабақтас Жүз жылдық соғыс уақытындағы қоршау. 1589 жылы Елизавета Генрих IV Бурбон корольді қолдау үшiн Францияға әскер жібердi. 1591-1592 жылдары қыста ағылшын әскерлерi Руанға жақындады, бiрақ саяси түсінбестік, әскери басшылықтың болмауы және ауру қоршауды тоқтату мен британдықтардың үлкен шығынға ұшырауына әкелді. «Генрих VI» пьесасының көрермендер арасында сәтті болуының сыры бар: ол ағымдағы оқиғалар туралы репортаж сияқты болса да, Тюдорларға дейiнгi Англия тарихын айқындап берді.

РИЧАРД II

Бүлікке арандату

Шекспирдің «Ричард II» пьесасы қартайған патшайым Елизаветаға жасырын соққы болды ма?

1595 жылы Шекспир екiншi тарихи тетралогияны жазуды бастады. Жана цикл Ричард II (1367-1400) дәуірінен басталып, 1420 жылы аяқталды. Көбінесе Ричард II туралы пьеса болашақ король Генрих IV тақтан тайдырғаннан кейiн өзiнiң адамгершiлiк қасиетiн кеш көрсеткен патша-ақынның трагедиясы ретiнде қабылданады. Сонымен қатар ол 1590 жылдар үшiн кауiптi, билiктегi монарх құкықтарының заңдылығымен оны құлату туралы саяси тақырыпты да қозғайды.

Пьеса алғаш рет 1597 жылы басылып шыққан кезде, тақтан тайдыру сахнасы болмады: оны Елизавета I-нің цензорлары арандатушылық деп санаған сияқты. Әлсiз Ричард пен қарт Елизавета арасын қатарлас салыстыру сөзсіз қауiптi болды. Мысалы, тарихшы Джон Хейворд Генрих IV мен Елизавета I-нің бұрынғы қалаулысы Роберт Деверëні, 2-ші граф Эссексті салыстырғаны үшiн қамауға алынды.

Графтың өзі де сәтсіз әскери жорықтан кейін жеккөрініштілікке ұшырады, осыған байланысты ол мемлекеттік төңкеріс жасауға әрекет жасады. Мысалы, Елизаветаны құлатудың әдiлдiгiн көрсету үшін көтеріліс қарсаңында Эссекстi жақтаушылар «Ричард П» қойылымын қоюды өтініп, театрға жүгiндi. Қойылым бүлiктi қоздырған жоқ, бiрақ ендi Елизавета жауларының: «Мен Ричард II, сендер мұны бiлмейсiндер ме?» дегенді көргенін түсiндi.

ВЕНЕЦИЯ КӨПЕСІ

Басты рөлдердегі еврейлер

«Венеция көпесі» Елизавета I-нің жеке дәрігерінің қайғылы тағдырының көрiнiсi болды

1596 жылғы «Венеция көпесі» пьесасы Шекспирдің ең қайшылықты шығар- масы болып қала береді. Пьеса кейіпкердің қарсыласы, христиан саудагері венециялық Антонионың есімімен аталғанымен, оны қазіргі аудитория несиеге ақша беруші өсімқор еврей Шейлоктың хикаясы ретінде қабылдайды. Айыппұлды Антонионын денесiнен бiр кесек ет кесіп алу түрінде қанішерлікпен алуға ұмтылған Шейлок тұлғасында еврей халқын күлкімен сынаса да, пьеса комедия болып саналады.

ХІІІ ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың ортасына дейін Англиядан дiндар еврейлер Қуылды. Бiрақ әлi де олардың аз бөлігі Лондонда Елизавета І-нің билігі тұсында өмір сүріп, жазушылардыҢ, мысалы, «Мальта еврейі» пьесасының авторы Кристофер Марлоның қызығушылығын тудырды.

Шекспирге ең алдымен Елизавета І-нің жеке дәрігері, патшайымды уламақ болғаны үшін жазаға тартылған португал текті еврей Родриго Лопестің көпшілік алдында өлім жазасына кесілуі әсер еткен болуы мүмкін. Өлер алдында ол: «Мен патшайымды Иисус Христостың өзіндей жақсы көрдім, ол да иудей болған және оған ешкім күлмеген», - деді.

Лопестің жазасын көруге келген тобырдын қатыгез күлкісі Шекспир пьесасында қайта жаңғырды. Шейлоктің әйгілі «Еврейдің көзі жоқ па еді?» деген монологы ұнамды шықсада, ол өзінің Антониомен арадағы мәмілесін «көңілді ойын-сауық» деп атайды, сөйтіп сөзін де қайғылы аяқтайды: XVII «Егер еврей христианды ренжітсе, оның кішіпейілділігіне не түрткі болады? Кек алу! Егер христиан еврейді ренжітсе, оның христиандық үлгіге деген шыдамы қандай болуы керек? Бұл да кек алу! Сiздер бiзге ұятсыздықты үйретесіздер - мен оны орындаймын».

Бұл жерде христиандар еврейлерге қарағанда үлкен бәле әкелуi мүмкiн деген ойды байқауға болады.

Граф Эссекстің масқара болуы

«Генрих V» пьесасы граф Эссекстің Ирландияға жасаған сәтсіз жорығы кезінде жазылған шайымға қарсы сәтсiз қастандықтан кейiн 1601 жылы өлiм жазасына кесiледi. Бұл Шекспирдің кемелдi хроникаларының екiншi тетралогиясынын қорытынды пьесасы, пьеса корольді граф Эссекспен салыстырғаны үшін авторға қолайсыздықтар әкелген болуы мүмкін.

Пьеса Король Генрих V (1386 1422) билік еткен, оның 1415 жылғы Ерфлер мен Азенкур шайқастарындағы жеңiстерi туралы: «Жүрегіңiздегi батылдық пен «Құдай Гарри мен Әулие Георгты қолдайды!» деп ұрандап шайқасқа асығыңыз» деген кезеңді баяндайды. 1599 жылдың көктемінде қартайған патшайым Елизавета граф Эссексті Ирландияға көтерілісті басу үшін жiбередi. Сапар сәтсіз аяқталып масқара болған Эссекс Лондонға оралады, патшайымға қарсы сәтсіз қастандықтан кейін 1601 жылы өлім жазасына кесіледі.

Лондон ирландиялық жорық туралы жаналықтар күткен күндерде жазылған пьесада Шекспир осы саяси окиғаларға жалғыз сiлтеме жасады: Генрих V-нi граф Эссекспен салыстырып, оны «бiздiң мейiрiмдi патшаханымның генералы», «Ирландиядан» «семсерiнiң ұшымен бүлік әкелген» деп атады. Мұнын Эссекстi мақұлдау болғаны не Елизаветаны сынау болғаны - бiз үшiн белгiсiз. Бiрақ Эссекс қартайған патшайымның беделiне таласып жатқан кезде мықты жас монарх туралы пьеса жазу тәуекелдi қадам болды, әрине.

Маврлардан қорқу

Отелло Марокко елшісінің ағылшын сарайындағы келешек бейнесі болды ма?

«Отелло, венециялық мавр» Шекспирдің 1603 жылы король Яков I таққа отырғаннан кейін бірден жазылған ең ұлы пьесасы. Ол ағылшын аудиториясы үшін өзекті ахуалды көрсетті: «маврлар» қазiргi Марокко аумағынан келдi және британдықтардың нәсілдік және діни қорқыныштарын тудырды.

Олар негізінен мұсылман өңірінен шықты және Саадиттер әулетінің бақылауында болды. Елизавета ағылшындық әскери техниканы қантқа (ақырында содан патшайымның тiстерi зардап шекті) айырбастау мақсатымен Бербер сауда компаниясын құрып, Мароккомен сауда одағына кірді. 1600 жылдың жазында келіссөз жүргізу үшін Лондонға Марокко елшісі Мұхаммед әл-Аннури келді. Ол мориск (Испанияда туып, христиан дінін қабылдаған, содан кейiн қайтадан исламға оралған мұсылман) Шекспир Отеллосының келешек бейнесі бола алар ма еді?

Отелло пьесада өзін былай деп екi түрлi сипаттайды: «Мен қалай батылдықпен тұтқынға алындым... (сірә, османдықтарды меңзесе керек) және құлдыққа сатылдым, сол жерден қайтадан сатып алындым (христиан дінін қабылдағанын айтса керек)». Пьесаның соңында ол Дездемонаны өлтіріп, өзін шалмалы адамға қарама-қарсы қояды.

Отеллоның тұлғасы өте күрделі және бұл британдықтардың мұсылман әлеміне деген көзқарасының қаншалықты қарама-қайшылықты болғанын көрсетеді.

МАКБЕТ

Католиктерге қарсы соғыс

«Макбет» Лондондағы «Оқ-дәрі сойқанынан» кейінгі мазасыз көңіл-күйді бейнелейді

Шотландтық Яков VI-нің (Ағылшындық Яков I де сол) таққа отыруы Шекспирді Рафаэль Холиншедтің «Шотландия хроникаларына» жүгiнуге итермеледi, оның ең көкейкесті пьесасының сюжеттiк желiсi: Макбеттiн Шотландия королі Дунканды өлтіруі, бұл оқиғаға мыстандардың араласуы және Яковтың атасы саналатын Банконың маңыздылығы алынған.

Яков мыстандар туралы «Демонология» (1597) трактатының авторы болды, сондықтан Шекспирдің жаңа пьесасы корольдің талғамына сай келді, Сонымен қатар жазушы 1605 жылы қарашада сәтсіздікке ұшыраған «Оқ-дәрi сойқанынан» кейін Лондонда билiк еткен шиеленісті атмосфераны Макбетте жеткiзе алды.

Сол сойканның өлiм жазасына кесілген мүшелерінін бiрi иезуит Генри Гарнет болды, ол өзінің трактатында католиктерге протестанттық билiк тұткындаған кезде түсiнiксiз жауаптар беруді бұйырды. Көптеген адамдар мұндай екі ұштылықты католицизмнiн екіжүзділігінің белгiсi деп санады.

Екітүрлілік идеясы бүкіл пьесаның арқауына айналған. Макбет мыстандар туралы «екіұшты ойнай алатын осы айлакер жындарға ендi сенiм жоқ» деп айыптай сөйлейді. Дункан өлтiрiлгеннен кейiн, есiк қаққанға жауап ретінде қақпашы: «Ал бұл кез келген таразы табақшасына қарсы кез келген таразыда ант беруді білген екіжүзді адам; Жаратқан иенiң атымен қанша опасыздық жасаса да, екi жүзділігі үшін Аспан Патшалығына жете алмады», - дейді.

Бұл - Гарнеттің де өз әдіс терiн пайдаланып, әулие аспанға жете алмайтындығын меңзеу.

Аштықтан өлім артық

Таптық қақтығыс римдік жауынгер Кориолан тарихының негізгі бөлігі болып табылады

1608 жылы жазылған Шекспирдің соңғы трагедияларының бiрiнiң басты кейiпкерi Вольск қаласы Кориолиді басып алғаннан кейiн Кориолан атын иеленген жартылай мифтік римдiк генерал Кай Марций болып табылады, ол саяси мансап жасауға тырысты, бiрақ Римнен қуылып кеттi.

Шекспир пьесаны жазған уақытта Плутархтың шығармаларына жүгініп, өз тарапынан аштық пен қатыгездiк көрiнiсiн косады.

Бұған Шекспир заманы тұсындағы корольдіктегі нақты жағдай себеп болды: 1607 жылдың көктемінде жүгерi бағасының күрт өсуіне байланысты, аштықтан қорқу, жалпы жерлердi басып алу кезінде 5 000-нан астам наразылық бiлдiрушi Шекспирдiң туған графтығы Уорикширдi қоса, Мидлендте көтерiлiске шықты.

Король Яков арандатушыларды дарға асу арқылы көтерiлiстi аяусыз басып тастады. Бiрак бұл сол уақыттағы ең iрi көтерiлiс едi, ол «Кориоланда» көрініс тапқандай, ағылшын корольдігінде өсіп келе жатқан бөлiнуді көрсетті. Пьеса Римдегі қарапайым азаматтардың азық-түліктері тартып алынғаннан кейінгі тәртіпсiздiктерден басталады: олар «аштан бұратылғаннан гөрі өлуге дайын болды. Патрицийлер пайда болған кезде қала тұрғындары оларда «қамбалар нанға толы» деп ашуланады. Сенаторлардың бiрi қала тұрғындарын тыныштандыруға тырысады, ал Кориолан оларды ашық түрде менсінбейді, оларды «құйыршықтар» деп атайды.

Осыған ұқсас таптык қақтығыс Англияда да болды, ол якобиндік және каролингтік басқару кезеңдерiнде күшейіп, 1640 жылдардағы роялистер мен республикашылар арасындағы шайқастарды тудырды.

«Сол бір жаңа әлем қандай жақсы»

Шекспирдің «Дауыл» пьесасын жазуына ағылшындардың Солтүстік Америкадағы жетістіктері мен сәтсіздіктері шабыт берсе керек

1610-1611 жылдардағы «Дауыл» пьесасы Шекспирдің өзінше сахнамен қоштасуы. Автор эпилогта басты кейіпкердің сөзімен: «Мен сиқырдан бас тарттым» дейді. Бұл тақтан тайдырылған Милан герцогы Просперо туралы оғаш, жанрлық жіктеуге жатпайтын пьеса (әдебиет зерттеушiлерi бұл Шекспирдің өзінің автопортреті деп есеп тейді). Ашық теңізде ол дауылға тап болады, бірақ аралға жол табады, онда ол сиырдың көмегімен қызы Миранданы Неаполитан ко Теп рольдігінің мұрагері Фердинандка ұзатады.

Пьесаның жеңіл атмосферасы оның өткір саяси түпмәтініне қайшы келеді. Проспероның бостандық үшін дұға ететін мойынсұнғыш Ариэльмен қарым-қатынасында және бас кейіпкер ол туралы: «Ал бұл қараңғылықтың жаратылысы бүлікші Калибанмен менің құлым» деген қарым-қатынасынан отаршылдық сарын байқалады.

Мұндай астарлы мәтін 1610 жылы Вирджиниядағы Джеймстаунның жас колониясына барар жолда ағылшын флотилиясы тап болған Бермуд жағалауындағы кеме апаты туралы памфлеттерге негізделген. Бұл пьеса оқиғасының Солтүстік Американың «ғажап жаңа әлемінде» орын алуының тікелей дәлелі.

«Дауыл» 1613 жылы король Яковтың қызы Елизавета ханшайым мен Пфальцкийдін курфюрсты Фридрих V-нің үйленуi құрметіне арналған мерекелік шаралар кезiнде қойылды. Пьесада Проспероның Миранда мен Фердинандқа арналған «олардың одағына бата беру» туралы сөзі бар.

Пьеса үйлену тойы үшін арнайы жазылмаған болуы мүмкін, бірақ онда әулеттік некелер Еуропаға бейбітшілік пен кауiпсiздік әкелетініне сенім білдірілді. Өкінішке қарай, бұл бос үміт болды: Шекспир бiрнеше жылдан кейін қайтыс болды, ал 1618 жылы жойқын Отыз жылдық соғыс басталды.

Джерри Броттон, «Осынау Шығыс аралы: Елизаветаның Англиясы және ислам әлемі» кітабының авторы

Дерек: BBC History журналынан алынды