Басқаруда қолданылатын психологиялық әсер ету әдістері

Адамға психологиялық әсер ету – басқарудың маңызды әрі құрамдас бөліктерінің бірі. Әсер етудің психологиялық әдіс-тәсілін меңгерген адам ұжымды, мекеме мен қоғам мүшелерін жақсы басқара алады. Ендеше ол үшін қандай психологиялық әдіс-тәсілдерді білуіміз, қолдана алуымыз қажет екен, соны қарастырып көрейік.

Бұл жайлы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Философия және саясаттану факультетінің доценті, психология ғылымдарының кандидаты, доцент Назираш Жұбаназаровадан сұрап көрдік. Ғалым университет қабырғасында "Басқару психологиясы" атты пән жүргізеді. Студенттерге айтып жүрген кеңестерімен бөлісті.

Ғалымның айтуынша, басқаруда қолданылатын психологиялық әсер ету әдіс-тәсілдері өте көп. Оған мақтау айту, сендіру, үгіттеу, талап ету, ынталандыру, мәжбүрлеу, айыптау, тыйым салу, айыптау мен кінә тағу, бұйрық беру, тұспалдап айту, мадақтау, өтіну, кеңес беру және тағы басқа.

Бұларға жеке-жеке тоқталайық.

Үгіттеу. Бұл үгіттеу деп отырғанымыз мекеме мен ұжым қызметкерлеріне мотивация мен сенім беріп, еңбекке деген ынта-жігерін арттыруды айтамыз. Басшы қызметкерлеріне ертеңіне сенім беру арқылы жұмысқа деген шабытын оятады.

Сендіру алға қойылған мақсаттарға жету, психологиялық кедергілер мен ұжымдағы қақтығыстарды жою үшін қызметкердің психикасына дәлелді және логикалық фактілерді ұсына отырып, жақсы әсер беру.

Үлгі ету – мінез-құлық үлгілері басқаларға модель болатын көшбасшының немесе басқа көшбасшының жеке мысалы арқылы қызметкерге немесе әлеуметтік топқа әсер ету тәсілі.

Жұмылдыру немесе қатысу – бұл да психологиялық әдіс. Ұжымдағы қызметкердің бәрімен ақылдаса отырып, шешім қабылдау, қызметкерлердің шешім қабылдауға қатысуын қамтамасыз ету. Сол арқылы қызметкерлер еңбек немесе әлеуметтік процеске қатысуына мүмкіндік беру.

Ынталандыру – бұл қызметкердің жағымды қасиеттері, оның тәжірибесі мен біліктілігі, тапсырылған жұмысты сәтті орындауға деген ынтасы көрсетілген кезде қызметкердің ұжымдағы әлеуметтік маңыздылығын арттыратын қызметкерге моральдық әсер етудің оң формасы.

Мәжбүрлеу. Басшы адамның қолындағы басты нәрсе – билік пен құзірет. Басшы билігін жүргізу арқылы қызметкері мен жұмысшысын тапсырманы орындауға мәжбүрлеуі мүмкін.  

Айыптау – бұл ұжымның моральдық нормаларынан үлкен ауытқуларға жол беретін немесе жұмыс нәтижелері өте қанағаттанарлықсыз қызметкерге психологиялық әсер ету әдісі. Мұндай техниканы психикасы әлсіз қызметкерлерге қолдануға болмайды және команданың артта қалған бөлігіне әсер ету үшін іс жүзінде пайдасыз.

Талап ету –  билік ету күшіне ие және көшбасшы үлкен күшке ие болған немесе сөзсіз беделге ие болған жағдайда ғана тиімді болатын әдіс.

Тыйым салу жеке тұлғаға тежегіш әсерін қамтамасыз етеді және іс жүзінде ұсыныстың нұсқасы, сондай-ақ рұқсат етілмеген мінез-құлықты шектеу (әрекетсіздік, ұрлау әрекеттері және т.б.).

Бұйыру тапсырмаларды талқылаусыз және сынсыз дәл және жылдам орындау қажет болғанда қолданылады.

Тұспалдау – бұл әзіл, ирониялық ескерту және ұқсастық арқылы жанама сендіру әдісі. Негізінде, тұспал сана мен логикалық пайымдауға емес, эмоцияларға қатысты. Тұспал жеке тұлғаны қорлаудың ықтимал мүмкіндігін білдіретіндіктен, оны қызметкердің нақты эмоционалды жағдайын ескере отырып қолдану керек.

Комплиментті жағымпаздықпен араластыруға болмайды, ол ренжітпеуі керек, бірақ қызметкерді көтеріп, оны ойлауға итермелеуі керек. Комплименттің тақырыбы белгілі бір қызметкерге қатысты заттар, істер, идеялар және т.б. болуы керек.

Мақтау – бұл жеке тұлғаға әсер етудің оң психологиялық әдісі және айыптаудан гөрі күшті әсер етеді.

Өтініш бейресми қарым-қатынастың өте кең таралған түрі болып табылады және басшылықтың тиімді әдісі болып табылады, өйткені оны бағыныштылар мейірімді бұйрық ретінде қабылдайды және оның жеке басына құрметпен қарайды.

Кеңес беру – бұл өтініш пен сенімнің үйлесіміне негізделген психологиялық әдіс. Жедел шешім қабылдауды қажет ететін жедел жұмыста кеңестерді қолдануды шектеу керек.

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Философия және саясаттану факультетінің

Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының доценті Н.С.Жубаназарова

Жалпы және қолданбалы психология кафедрасының профессоры З.Б.Мадалиева

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистранты Қ.Слямбеков