Жаңа заң бойынша балаларды ата-анасынан тартып алуға бола ма?

Әр адам қоғамда өзін қауіпсіз сезінуге құқылы. 2024 жылдың 15 сәуірінде Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күресуге бағытталған заңға қол қойды. Ол заң туралы жалған ақпарат тарап, ата-аналар тарапынан әбігерлік туындап жатыр. Бұл шынында ақылға қонымсыз заң ба? Бұл заң кімдердің құқығын қорғайды, қандай адамдарға жауапкершілік артады?  Bugin.kz тілшісі қыз-келіншектер құқығын, балалар қауіпсіздігін қорғайтын заң туралы ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия мүшесі Тоғжан Қожалымен әңгімелесті.

Жаңа заңға сәйкес, Қылмыстық кодекстің 99-бабының 3-бөлігіне өзгерістер енгізілді: енді кәмелетке толмаған баланы – 14 жасқа дейінгі баланы өлтіргені үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру қарастырылған. Бұрын бұл бап бойынша 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған.

Сондай-ақ педофилия үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру тағайындалады. Бала зорлағаны үшін балама жаза болмайды.

16 жасқа толмаған баланы сексуалдық сипаттағы жәбірлегені (ұсыну, тиісу) үшін 200 АЕК (2024 ж. 738 400 теңге) мөлшерінде айыппұл салынады. 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту немесе 40 күн қамауға алу түрінде жаза қарастырылады.

Сонымен қатар, Қылмыстық кодекске жаңа 313-1 "Өзін-өзі өлтіруді насихаттау" бабы енгізіліп жатыр. Оның мазмұны келесідей:

Өз-өзіне қол жұмсауды насихаттау, яғни қылмыстық құқық бұзушылық белгілері болмаған кезде адамдардың белгісіз бір бөлігін суицидке итермелеу мақсатында кез келген нысандағы ақпаратты қасақана таратқаны үшін жаза тағайындалады.

Бап бойынша ең төменгі жаза – 200 АЕК (2024 жылы 738 400 теңге) айыппұл, ең жоғарысы – 3 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру.

Енді қылмыстық құқық бұзушылық жасағандарға арнайы талаптар белгіленеді. Сот шешімі бойынша немесе қылмыстық процеске қатысушылардың өтініші бойынша күдікті психологиялық көмекке жүгінуі керек делінген.

Сонымен қатар төмендегі іс-әрекеттерге ішінара немесе толық тыйым салынады:

- жәбірленуші келісім бермесе, іздеу, іздеп бару, онымен байланысуға әрекет жасау;

- атыс қаруын және қарудың басқа да түрлерін сатып алу, сақтау, алып жүру және пайдалану;

- алкогольді, есірткі және психотроптық заттарды тұтыну.

Егер іс тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты болса, сот шабуылдаушыға жәбірленушімен бір үйде/пәтерде тұруға 30 күн бойы тыйым салуы мүмкін. Мақсат – жәбірленушіні қорғау.

Егер күдіктіге қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру тараптардың татуласуы бойынша тоқтатылатын болса, ол бұрынғысынша айына 1-4 рет профилактикалық әңгімелесу үшін ішкі істер органдарына баруы мүмкін.

Өзін-өзі өлтіруге итермелеу туралы 105-бап жаңа редакцияда "Өзін-өзі өлтіруге итермелеу, өзін-өзі өлтіруге итермелеу немесе өзін-өзі өлтіруге көмектесу" деп жазылады. Ол үшін ең аз жаза – 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру, ең жоғарысы – 5 жылдан 9 жылға дейін бас бостандығынан айыру. Бұған дейін ең жоғары жаза 3 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру еді.

Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені үшін бұдан былай шартты түрде жаза, яғни бас бостандығын шектеу түріндегі жаза қолданылмайды. Енді бұл қылмыс үшін 3 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған.

Дәл осындай қаулы 107-бап – "Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру" бойынша қарастырылды. Енді 2 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы алынып тасталды;

Алғаш рет Қазақстан заңнамасында денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру, мысалы, сыдырма, сызат, көгеру немесе орнынан қозғалу үшін жаза енгізілді. Ең төменгі жаза – 200 АЕК (2024 жылы 738 400 теңге) айыппұл, ең жоғарысы – 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру.

109-1-бабы "Ұрып-соғу" 7 жылдан кейін Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстен (ӘҚБтК) Қылмыстық кодекске қайтарылды. Дене ауруын тудырған, бірақ денсаулыққа жеңіл зиян келтірмеген ұрып-соғу немесе басқа да зорлық-зомбылық әрекеттерін жасағаны үшін ең төменгі айыппұл 80 АЕК ең жоғары мөлшері шамамен 100-200 АЕК айыппұлды құрайды. Немесе 100 сағаттан 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту не 50 тәулікке дейін қамауға алу шаралары қолданылады.

Қазір Қылмыстық кодексте азаптау жүйелі түрде ұрып-соғу емес, "жәбірленушіні азаптау мақсатында ерекше қатыгездікпен жасалған зорлық-зомбылық әрекеттері, келеке-мазақ ету" ретінде сипатталады. Ең жоғары жаза – 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылады.

Әкімшілік кодексте не өзгереді?

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте "Кәмелетке толмағанды ​​қорлау (қорлау, киберқорлау)" 127-2 бабы пайда болады. Бұрын мұндай құқық бұзушылықтар Қазақстанда жазаланбаған. Бап бойынша ең төменгі жаза – 10 АЕК көлемінде айыппұл (2024 жылы 36 920 теңге). Егер әрекет қайталанса, айыппұл 30 АЕК (110 760 теңге) дейін өседі. Егер 12-16 жас аралығындағы бала бұзақылық жасаса, оның ата-анасына ескерту немесе 10 АЕК көлемінде айыппұл салынады.

Жолаушыларды тасымалдауға қойылатын талаптарды сақтамау туралы 593-бап мынадай мазмұндағы 1-1-бөлікпен толықтырылады:

Ата-анасының немесе заңды өкілінің еріп жүруінсіз жүрген 16 жасқа толмаған адамды қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіругені үшін автобус жүргізушісіне 5 АЕК (2024 жылы 18 460 теңге) көлемінде айыппұл салынуы мүмкін.

Заң қабылданған соң тағы не өзгереді?

Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексте "мемлекеттік отбасы саясаты саласындағы уәкілетті орган" ұғымы ресми түрде бекітілген. Жаңа заң аясында отбасы, әйелдер және бала құқықтары мәселелері жөніндегі 111 байланыс орталығы да жұмыс істейтін болады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары қазірдің өзінде осы нөмірге хабарласа алады.

Неке және отбасы заңнамасының негіздері туралы 2-бапта мынадай ұғымдар енгізілген:

- дәстүрлі отбасы құндылықтарын қорғау, сақтау, нығайту және насихаттау;

- балаларды ұлттық және дәстүрлі отбасылық құндылықтарды құрметтеу рухында адамгершілік-рухани тәрбиелеуді қамтамасыз ету.

Сондай-ақ кодексте отбасын қолдау орталықтарының жұмысы туралы жаңа бап енгізілмек. Олар әкімдіктердің шешімімен аймақтарда ашылады. Некесін сақтап қалғысы келетін және көмекке мұқтаж ерлі-зайыптылар мұндай орталықтарға хабарласа алады. Көмекке  қиын өмірлік жағдайға тап болған және әлеуметтік, құқықтық және психологиялық қолдауды қажет ететін отбасылар немесе жекелеген азаматтар жүгіне алады.

Еңбек кодексінде тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккен қызметкерлердің жұмыс берушілеріне арнайы талап белгіленген. Енді 97-бап бойынша жұмыс берушілер мұндай қызметкерлерге күнтізбелік 30 күннен аспайтын мерзімге жалақысы сақталмайтын демалыс беруге міндетті болады. Демалыс алу үшін қызметкер хабарлама жазып, арнаулы әлеуметтік қызметтерді алу туралы шарттың көшірмесін ұсынуы керек.

Әлеуметтік кодексте "қиын өмірлік жағдай" ұғымы пайда болады. Бұл адамның өмірін объективті түрде бұзатын жағдай, ол оны өздігінен жеңе алмайды.

Ал 138-1-бап аясында қиын өмірлік жағдайға тап болған адамдарды немесе отбасыларды ерте анықтау қарастырылған. Мақалада айтылғандай, бұл мақсатта денсаулық сақтау, білім беру және ішкі істер органдары кешенді ұйымдастыру-тәжірибелік шараларды жүзеге асырады.

Бала құқықтары туралы заңның 52-бабының шеңберінде білім беру ұйымдарында жоспарлы және жоспардан тыс тексерулер жүргізілетін болады. Бұл ретте анонимді өтініштер есепке алынбайды.

Сонымен қатар, полицияға отбасылардағы тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілерін тексеру үшін БАҚ немесе онлайн платформалардағы хабарлар жеткілікті болады. Жәбірленушінің мәлімдемесі талап етілмейді.

Естеріңізге сала кетейік, 11 сәуірде Сенат әйелдердің құқықтарын және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы заңды, сондай-ақ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске өзгерістер мен толықтыруларды екі оқылымда мақұлдады. 15 сәуірде Мемлекет басшысы заңға және жаңа түзетулерге қол қойды. Құжат алғашқы жарияланған күнінен бастап 60 күн өткен соң (шамамен ағымдағы жылдың 15 маусымында) күшіне енеді.

– Бұл заң неліктен маңызды және нені өзгерте алады?

–Заң – әрбір  адам өзін қауіпсіз және құрметті сезінетін қоғам құру жолындағы маңызды қадам.

2023 жылы 108 адам тұрмыстық зорлық-зомбылық салдарынан кісі өлтіру құрбаны болды. Бұл жантүршігерлік статистика – осы саладағы жалпы қылмыс санының 11 пайызын және елдегі жалпы кісі өлтіру санының 23 пайызын құрайды. Қазақстанда әрбір 4-ші кісі өлтіру отбасылық ортада орын алады. Әр 3 күн сайын адам тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбанына айналады. Дәл осы статистика – әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатудың маңызын ұқтырады.

Жаңа заң арқылы зорлық-зомбылық құрбандары психологиялық және заңгерлік көмекке қол жеткізе алады және өздерін қауіпсіз қорғай алады. Қатаң шаралар жақындарына қолын көтеруге батылы баратындар үшін сигнал болады, агрессор жазаланады.

Бұл заң бірнәрсені өзгертуі үшін әуелі қоғамның зорлық-зомбылыққа көзқарасы өзгеруі керек. Заң тек құрал ғана. Қоғам өзгермесе, заң түкке тұрмайды. Ең идеал заң да тіпті қоғам көзқарасынсыз іске алғысыз дүние болып қалады.

– Балаларды ата-анасынан тартып алу жиілейді ме? Бұл заң балаларға қандай құқық береді?

– Баласына жақсы қарайтын ата-аналарды бұл заң шошытпауы керек. Баланың жас ерекшелігіне байланысты онымен қатынас құра білу керек. Ата-аналарымыз әлі күнге дейін балаларын ұрып-соғып адам қылғам деген ойдан арылу керек. Баланы шапалақтап немесе оны қатал ұстауға, сөзбен емес таяқтап тәрбиелеймін деген – қате тұжырым.

Баланы сөзбен, ақылмен, сыйлап тәрбиелеу керек. Әйел, бала – жекеменшік зат емес.

Заң балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету керек. Балаға қатысты кез келген зорлық-зомбылыққа жол берілмейді. Балаға зорлық-зомбылық жасаған адам жауапқа тартылуы керек.

Бүгінгі күні қолданыстағы заңнамада балалардың құқықтарын бұзғаны үшін ата-аналардың қылмыстық жауапкершілігі қарастырылған.

Енді қолданыстағы хаңда міндетін дұрыс орындамаған ата-аналарға 160 АЕК-ке дейінгі мөлшерде айыппұл салу немесе сол мөлшердегі түзеу жұмыстарына, оның ішінде 160 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тарту немесе 40 тәулікке дейін қамауға алу түрінде жаза қарастырылған.

– Тұрмыста зорлық-зомбылыққа ұшырайтын әйелдер мен балалар ғана қорғала ма? Немесе тұрмыста зорлық-зомбылыққа ұшырайтын ер адамдардың да құқығы қорғала ма?

– Негізі бұл заңды қоғамда көп адам тек әйелдер мүддесін қорғайтын заң деп қабылдады. Жоқ, олай емес. Бұл заң  – жасына, жынысына қарамай еліміздегі бүкіл азаматтардың құқығын қорғайтын заң. Балалардың да, әйелдердің де, соққыға ұшырайтын ер адамдардың, қарт адамдардың құқығын қорғайды.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық тек әйелдерге жақ емес. Әрбір отбасында жәбір көргендердің құқығын қорғауға арналған заң. Заң жалпы ер адамдардың құқығын шектеу үшін емес, отбасылық зорлық-зомбылық жасайтын адамдарға қатысты заң. Біз әуелі осыны түсінуіміз керек. Жалған ақпараттар мен асыра сілтеуге бой алдырмау қажет.

Қазір еңбек кодексінде харассмент деген ұғым енгізіліп жатыр. Харассмент бойынша жақында еңбек кодексі мен Қылмыстық кодексте өзгерістер болады. 

– Отбасылық жанжалға байланысты көршілерден естілген шуға учаскелік полицияға хабарласқан кезім болды. Олар бұл жайтқа жайбарақат қарады. Заңның өзгеруі бұл ситуацияға көзқарасты өзгерте ала ма?

– Полиция департаментіндегілер көбінесе мәселенің анық-қанығына бармай, жылы жауып қояды. Сондықтан қазір тек заң қабылдамай, қоғаммен жұмыс істеу керек. Учаскелік полиция, мұғалімдерге оқыту-ағартушылық шараларын жүргізу керек. Олар зорлық-зомбылықтың профилактикасын қалай жүргізу керегін, сондай жағдай болғанда олардың реакциясы, олардың қадамдары қалай болуы керек екенін білу міндетті. Кей полиция қызметкерлері процедуаны білмейді, сондықтан істі жауып тастайды. 

P.S.  Бұл заң – блогерлер вайн түсіріп, арзан күлкіге айналдыратын дүние емес. Сауат пен жауапкершілікті талап ететін ауқымдағы дүние. Әр өлтірілген төртінші әйел өз жақынының қолынан о дүниеге жолдама алуы еркектің еркектігін өлшейтін параметр бола алмайды. Отбасы – қорқу немесе қашу сезімін сезіндіретін емес, жылулық пен гармонияның ұясы болуы керек. "Ұрып адам еттім" дейтін түсінік жүрмейді. Себебі, адамзат дүниеге онсызда "адам" болып келеді.