Атом электр станциясын соғу неге бірауыздан мақұлданбайды: Алаяқтық па, болашаққа үміт пе?

Алматыда Қазақстанда атом электр станциясын салу бойынша 19-шы жария талқылау өтті. Талқылауға атом саласының мамандары, мемлекеттік органдардың өкілдері, қарапайым халық пен белсенділер қатысты. Бұл туралы bugin.kz порталы Taspanews.kz сайтына сілтеме жасап хабарлайды.

Референдум қарсаңында

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылдың қыркүйегінде Қазақстан халқына Жолдауында атом энергетикасының дамуын негізгі экономикалық және саяси басымдық ретінде белгіледі. Өз үндеуінде ол атом электр станциясының құрылысы туралы мәселені жалпыұлттық референдумға қарастыруды ұсынып, бұл мәселе халық қалауы бойынша шешіледі деді.
 

2024 жылдың маусым айында президент күзде референдум өткізетінін растады. Оның нақты күні мен уақытын Үкімет белгілейді.

Президент атом электр станциясын салу туралы түпкілікті шешімді халық қабылдауы керек екенін атап өтті, себебі бұл мәселе кең резонанс тудырады.

Атом электр станциясын салу мақұлданған жағдайда Курчатов қаласы мен Балқаш көлінің жағасындағы Үлкен ауылы осы мақсатта қарастырылады.

Алайда, атом станцияларының қауіпсіздігі мәселесі өзекті болып қала береді, халық пен сарапшылар арасында үлкен алаңдаушылық сейіле қоймады.

Жақтастар тарапы келтіретін аргументтер:

Электр энергиясының тапшылығы мәселесі: билік өкілдері атом электр станциясының құрылысын болашақта электр энергиясының тапшылығы мәселесінің шешімі деп санайды.

Инвестиция тарту: "Қазақстандық атом электр станциялары" АҚ бас директоры Тимур Жантикиннің айтуынша, атом электр станциясының болуы Қазақстанды инвесторлар үшін тартымды етеді. Суды ақылмен тұтыну: Жантикин сондай-ақ атом станциясы суды шамалы көлемде тұтынатынын айтты, яғни ол – Балқаш көлінің бетінен табиғи буланудың небәрі 0,3%-ын құрайды.

Дайын кадрлар: Ядролық физика институтының бас директоры Саябек Сахиев Қазақстанда Алматы маңындағы зерттеу реакторын пайдалану тәжірибесіне сүйене отырып, АЭС-те жұмыс істеуге дайын мамандардың барын хабарлады.

Кері байланыс: "Қарсылар тарапы" не дейді

Экологияға төнетін қауіп: белсенділер өңір экологиясына, әсіресе құрылыс жоспарланып отырған Балқаш көліне қауіп төнетінін атап көрсетеді.

Экономикалық тиімсіздік: жобаның құны бірнеше миллиард долларға жетуі мүмкін, бұл оның құн қайтарымы қалай болмақ деген сауалға әкеп соғады.

Саяси тәуелділік: сарапшылар реакторды салатын және қызмет көрсететін елге тәуелді болып қалатынымызды айтады. Өткен талқылаулар даусыз болған жоқ: іс-шара басында таныстырылған ережеге қарамастан, референдумға қарсы белсенділердің бірі спикерлердің сөзін бөліп, орнынан айқайлай жөнелді. Белсендіні қоғамдық кеңес өкілдері тәртіпке шақырды.  

Үлкен алаяқтық?

Taspanews.kz редакциясы атом электр станциясы құрылысын қоғам қайраткері, екі рет президенттікке кандидат, эколог Мэлс Хамзаевич Елеусізовпен талқылады. Ол Қазақстанда атом электр станциясының пайда болуына ынталы емес.

"Әрине: бұл алаяқтық, үлкен алаяқтық. Бұл ешкімге қажет емес. Бұл сыбайлас жемқорлық жобасы. 16 жыл салу керек және оған 160 миллиард жұмсау керек дейді, бұл ақылсыз ақша",- деп айтты Елеусізов.

Запорожье және Курск АЭС-ын мысалға алып, сарапшы станцияның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тура келетінін, яғни жақын маңда жаңа әскери бөлімді қамтамасыз етуге тура келетінін атап өтті.

Эколог іске қосылған жобаның қауіпсіздігіне де сенбейді. Оның айтуынша, Ақтаудағы ескі қазақстандық атом станциясы қазір жаңа және қауіпсіз деп ұсынылған реактормен жұмыс істеген.

"Бұл тарихы терең мәселе, АЭС-те адам құрбан болған үлкен де, кіші де апаттар болып тұрады. ",- деп санайды Елеусізов.

Елеусізовтың пікірінше, елдің электр энергиясына деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін оны өндірудің басқа да экологиялық әдістерін — жел, су және күнді пайдалану қажет.

"Бізде жел біте қоймас. Мәселен, Карские ворота, ол жерде жел қатты соғады, тіпті құм да жоқ",- дейді эколог.

Қазақстанда АЭС салу мәселесі бойынша он тоғызыншы тыңдауда саясаттанушы Марат Шибутов 2008-2009 жылдары Ақтауда реактор салу талқыланғанын еске салды. Жоба қолдау таппады және кейінге қалдырылды. Бұл Шибутовтың пікірінше, бүгінде аймақтағы электр энергиясының келеңсіздіктеріне әкелді. Әрекеттенбеген жағдайда алдағы 2-3 жылда Оңтүстік Қазақстан аумағы ауқымды коммуналдық апаттар мен электр энергиясының тапшылығына тап болуы мүмкін деп алаңдайды. Баршаға жариялауға болмайтын мәлімет екеніне қарамастан, Шибутов желдеткіштің сөнуі қазірдің өзінде орын алғанын атап өтті.

"Ақымақтық! Қазір бізде ондай өндіріс жоқ. Біздің зауыттар мен фабрикалар қайда? Алматыда мен өнеркәсіпшілер одағының басшысы болдым, біздің барлық зауыттарымызды білдім. Олар электр энергиясының қалыпты тұтынушылары болды. Базарлар көп энергияны қажет етпейді. Сондықтан мұның бәрі өтірік",- деп түйіндеді Елеусізов.

Ұзақ процесс және күрделі жоба

А ҚР ҰЯО РМК Атом энергиясы институты директорының материалтану зерттеулері жөніндегі орынбасары Ерболат Қоянбаев Taspanews.kz берген сұхбатында, керісінше, Қазақстанда АЭС салу идеясын толық қолдайтынын айтты.

"Жаңағы төрт адам бәрінің тас-талқанын шығару үшін, қарсы шығару үшін жіберілген. Негізінде, бұл барлық халықтың пікірі емес, олар бүкіл халық емес",- осылайша ол Алматыда өткен тыңдауларда АЭС құрылысына қарсыластардың қатысуы туралы пікір білдірді.

Қоянбаев атом энергиясын пайдалану туралы Заңға сәйкес алдымен құрылысқа арналған орынды анықтау қажет екенін және ол Үкіметтің қаулысымен бекітілетінін еске салды.

"Екі орын таңдалды — Балқаш және Курчатов. Станцияларды электр энергиясының тапшылығы бар оңтүстік аймақтарға қою дұрыс. Біз солтүстіктен орасан зор энергияны айдаймыз. Нақты орнату орны әлі таңдалмаған. Аудан бар, нақтырасақ – Балқаштан үш шақырым, Үлкен ауданы",- деді Қоянбаев.

Ол егер референдумда атом электр станциясын салу туралы шешім қабылданса, келесі кезеңдер құрылыстың нақты орнын анықтау, оны Үкімет қаулысында бекіту, техникалық-экономикалық зерттеулер болатынын түсіндірді. Содан кейін жоба әзірленеді. Соңында таңдалған вендор-жеңімпаз жобаны жүзеге асырады.

"Шын мәнінде, атом электр станцияларын өндірушілер әлемде аз. Әрбір компания мамандандырылған, ол осы реакторлармен, атом электр станцияларымен күн көреді. Және олар өз нарығын мақтан тұтады. Егер француз реакторы дұрыс болмаса, оны кім салады?"- деді сарапшы.

Маманның айтуынша, реактор салатын вендор өзінің реакторын мүмкіндігінше жақсы салуға мүдделі. Ол оның жұмыс істеуі берілген мерзімге жарамды болуын қамтамасыз ету керек.

"Мұнда сөз үлкен ақша жайлы болмақ. Менің ойымша, екі блок шамамен 10-13 миллиард доллар тұрады. Вендор өз репутациясы үшін қызмет етеді",- деп санайды Қоянбаев.

Атом электр станциясын – салу ұзақ жоба. Маманның айтуынша, бірнеше жылға созылуы мүмкін, себебі орын анықталады және жоба сол жерге бекітіледі. Экологиялық кодекске сәйкес жоба ҚР азаматтарымен талқыланатын болады. Жеткізуші мен нақтылық болмаған жағдайда қоршаған ортаға әсер ету туралы айтуға ерте, бұл жоба дайын болған кезде дайындық кезінде қажет болады.

Бақылау

"Құрылыс кезінде вендор процесті бақылайды. Бұл оның компаниясы және бұл оның нарығы. Ең алдымен, ол нысанды қажет деңгейде салу керек",- дейді Қоянбаев.

Маман сондай-ақ болашақ атом электр станциясының қауіпсіздігін бақылайтын қадағалау органдарын еске салады: экологиялық комитет, атом-энергетикалық қадағалау және бақылау комитеті.

"Азаматтық құрылыста жүктеме қажетті мөлшерден 2,5-3 есе көп болады. Егер сізге 100 кг — ға төтеп беру керек болса, олар 250 кг-ға төтеп бере алатын материал қояды. Ал атом энергетикасында бұл көрсеткіш еселенеді. Егер сізге 100 кг жүктеме қажет болса, онда материал тоннаға төтеп бере алатындай етіп орналастырылады",- деді Қоянбаев.

Ол сондай-ақ құрылыс Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) бақылауымен жүзеге асырылатынын атап өтті. Құрылыстың әр кезеңі жазылып отырады - үлгілерді іріктеу және қабылдау арқылы бақыланады

Қоянбаев құрылыс вендоры ретінде белгілі бір ел жеңіске жетуі керек деп санамайды.

"Менің ойымша, қазақстандық атом реакторлары да қолайлы. Бізде біраз уақыттан бері жанармай бар. Кеңес заманында да (Қазақстанда-ред.) уран таблеткалары жасалды",- дейді маман.

Қазіргі уақытта Қазақстандағы Үлбі металлургия зауытында француз дизайны бойынша ҚХР АЭС үшін отын өндіріледі. Сарапшының пікірінше, Қазақстан реактордың кез келген түрін таңдай алады және технологияларды локализациялауды сауда тақырыбында дейді.

"Біз неғұрлым көп технологияны өзімізге алсақ, соғұрлым жақсы",- деді сеніммен Қоянбаев.

Атом энергетикасы бойынша референдум әлі өткізілмегендіктен, вендорлардың нақты ұсыныстары әлі егжей-тегжейлі қарастырылмаған. Референдумның оң қорытындысы болған жағдайда түпкілікті шешім қабылдау бірқатар факторларға байланысты болады.

"Қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қандай жолдар бар, олар қалай жұмыс істейді, қандай принциптер бойынша, қайсысында қорғаныс жақсы – бәрі егжей-тегжейлі қарастырылады",- деп атап өтті сарапшы.

Қазақстан дайын ба?

Қазақстан атом энергетикасы саласында үлкен тәжірибеге ие және Жапония, Франция, Корея, АҚШ және Ресеймен тығыз жұмыс істейді.

"Toshiba корпорациясы үшін біз төменгі тұзаққа арналған материалды таңдадық. Егер қандай да бір апат Чернобыльдегідей болса, реактордың өзегі дәнекері түскен кезде, оны бір жерінде тоқтату керек",- маман мысал келтірді.

Сондай-ақ, Курчатовта әлемдегі алғашқы зерттеу материалтану токамак (КТМ, басқарылатын термоядролық синтез саласында зерттеулер жүргізуге арналған магниттік катушкалары бар тороидтық камера-ред.) орналасқан.

"Біз болашақ термоядролық энергетика бойынша зерттеулер жүргізіп жатырмыз. Бұл келесі ғасырдың энергиясы. Ол бірінші және жалғыз шешім. Ол плазмамен өзара әрекеттесу материалдарын сынау үшін арнайы жасалған. Бұл 10 миллион градус плазма. Бұл заттың төртінші күйі. Қатты, газ тәрізді, сұйық және плазма бар. Плазма-сирек кездесетін газ, иондалған газ. Міне, плазмадан энергия алынады. Негізінде плазма – бұл күн. Күн энергиясы. Ондаған миллион градус бар және бұл плазма материалдың, кез-келген құрылымдық материалдың өзара әрекеттесуін сезінуі керек. Болашақтың термоядролық энергетикасы",- дейді Қоянбаев.

Маман Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы мен жұмысына қажетті кадрлар жоқ деген жалпы тұжырыммен келіспейді.

"Бізде кадрлар өте көп. Бізде Курчатовта екі реактор, Алматыда бір реактор жұмыс істейді",- деді Қоянбаев.

Қауіпсіздік

Сарапшының айтуынша, Фукусимадағыдай қайнаған типтегі реактор Қазақстанда АЭС салу үшін қарастырылмайды. Керісінше, қысымды су реакторының түрі болуы мүмкін. Қоянбаев сонымен қатар атом электр станциясындағы қайғылы оқиғалардың қайталануы екіталай екенін атап өтті.

"Чернобыль реакторына қатысты – бұл каналды реактор, графит, осы типтегі барлық реакторлар пайдаланудан шығарылды. Құрылысқа (Қазақстанда-ред.) фукусимов реакторы да, чернобыль реакторы да кірмейді. Бұл II буын реакторлары, мұнда энергияны тиімді алуға баса назар аударылды, ал қазір біз жасап жатқан нәрсе — III+буыны. Онда қауіпсіздікке көп көңіл бөлінеді", - деп түйіндеді маман.