Әлеуметтік ауылдар – әлеуметтік мәселелердің жаңа шешімі

Атақты жазушы, "Гарри Поттер" романдар топтамасының авторы Джоан Роулинг 2005 жылы құрған Lumos қайырылымдық қоры Карелиядағы қамқорлықсыз қалған балаларға 4 жыл қатарынан көмек беруде. Қор 2030 жылға дейін  Еуропадағы, 2050 жылға дейін  бүкіл әлемдегі балалар үйінде бірде бір баланың болмауын қамтамасыз ету мақсатын қойып отыр. Қор балаларды мекемелерден отбасыларға қайтаруды және отбасыларға көмектесетін әлеуметтік орталықтарға қолдау көрсету үшін балалар үйлерін құру үшін қаражаттарды қайта бағыттауды көздейтін деинституционализациялау идеясын қолдайды. Қордың қаражатының көп бөлігі жазуышының кітаптарын сатудан түседі.

Бұл балалар үйлерін жабу туралы емес ой емес, идея оларды толықтай әр түрлі функцияларды орындайтын жартылай стационарлық мекемелерге қайта бейімдеу туралы болып отыр. Бұрын қызметкерлерге аурухананы тастап кеткенге дейін тәрбиеленушілердің тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету және білім беру туралы тапсырма берілді, енді мекемедегі бала тек уақытша қонақ деген принцип жұмыс істейді. Мекеме балаға жаңа отбасы тауып беру керек немесе баланы ата-анасына қайтару керек. Балаға патронаттық отбасына өтуге дайындалуға көмектесумен қатар, мұндай отбасылармен бірге жүру керек. Балаларға көмек көрсету орталығында (бұрын балалар үйі деп аталатын) түрлі жастағы баланы асырап алуға дайын отбасылар болуы керек. Баланы асырап алуға немесе отбасылық қамқорлыққа алуға ниет білдіруші ата-аналарға кеңес беру және олардың біліктілігін арттыру үшін жұмыстар жүргізілуі тиіс. Дәл осындай мекемелер әр елде ашылатын болса, қазіргідей балалар үйіндегі тәрбиеленушілер саны азаяр ма еді?!

Мұдан өзге тарихқа көз жүгіртсек және қазіргі жаңа өмір ағысына сәйкес, әлемдегі түрлі әлеуметтік мекемелердің форматтарына қызыға қарауға болады. Оған мысал - SOS-балалар ауылы, қарттар мен мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған әлеуметтік ауылдар.

Бірінші SOS-балалар ауылының негізін  1949 жылы Герман Гмайнер  Австрияның Имст қаласында қалады. Ол өз өмірін мұқтаж балаларға - баспанасыз қалған, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ата-анасынан айырылған балаларға көмектесуге арнады. Жетім қалған балалар махаббат пен қамқорлыққа бөленді.

Бұл ұйымдар БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының негізінде жұмыс істейді және бүкіл әлемде осы құқықтарды нығайтуға үлес қосады. SOS-балалар ауылы тұжырымдамасына сүйене отырып,  ұйым жетім балаларды күтіп-бағу және күтім жасау бойынша ұзақ мерзімді бағдарламаны бірінші болып қолданды. Бұл ұғым төрт қағидаға негізделген:

Ана: Әрбір баланың қамқор анасы болады. SOS -ана әр баламен тығыз қарым-қатынас орнатады және әрбір балаға қажетті қауіпсіздікті, махаббатты және тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Бауыр мен әпке: Отбасылық қарым-қатынас табиғи түрде жасалады. Әртүрлі жастағы қыздар мен жігіттер ағайынды және апа-сіңлілері сияқты бір отбасында өмір сүреді.

Үй: Әр отбасының өз үйі бар. Үй - бұл ерекше атмосферасы, өмірлік ырғағы және тұрмыстық көңіл-күйі бар институт.

Бүгінде мұндай ауылдар бүкіл әлемде ашылып, көптеген әлеуметтік жобалар, оқу орталықтар, медициналық орталықтар өз жұмыстарын сәтті жүзеге асырып, балалардың бақытты балалық шақта, еш қайғы-қорқынышсыз өмір сүрулеріне көмек беруде.

Әлемде қазіргі күні 572 SOS-балалар ауылы, 719 жастар бағдарламалары, 574 отбасын нығайту бағдарламалары, 159 әлеуметтік орталықтар, 71 медициналық орталықтар, 479 балабақшалар, мектептер, кәсіптік оқу орталықтары  1 млн-нан астам жастарға пайдасын тигізуде.

Елімізде «SOS Қазақстанның балалар ауылы» корпоративтік қоры 1993 жылы Сары Алпысқызы Назарбаеваның қолдауымен құрылған. Астана (2000), Алматы (1997) мен Теміртау (2005) қалаларында құрылған балалар ауылдарында:

• SOS қамқорлығында -294;
• өз отбасыларында -688;
• Ойын Bus -2334;
• Барлығы - 3316 бала.

Ауылдағы SOS отбасыларының орташа саны- 12-14 үй

SOS отбасындағы балалардың орташа саны- 6-7 бала

Балалардың орташа жасы - 3-16 жас.

Бұл балалар мен қарттарға арналған үйлердің айрықша баламасы болып табылады, онда өз отбасыларынан айырылған балалар мен өмірлерінің соңғы жылдары жалғыз қалған қарттарға қолайлы жағдайлар жасалған.

Осындай жобалар АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Швеция, Дания, Ресей, Қырғызстан және басқа елдерде сәтті жүзеге асырылуда.

Мәселен, Ресейдің Ярославль облысында ерекше әлеуметтік ауыл бар. Даун синдромымен туылған қызын тәрбиелеп қана қоймай, Наталия Жужнева басқа да ерекше балаларға күтім көрсетіп жүр. Ол балалардың қарапайым мектепте оқуға мүмкіндіктері жоқ, қарым-қатынас орнату қиын. Сол себепті Наташа осындай ауылды құруды және балалардың дамуына, олардың құқықтарын қорғауға шешім қабылдайды. Қазіргі күні Наташаның "Бетпе-бет" ұйымына 300 отбасы тіркелген.

Осы жылдың басында Қырғызстанның солтүстігінде әлеуметтік ауыл ашылды. Оның тұрғындары - мүгедектер. Олар бірге  тамақ пісіреді, үй жануарларын өсіреді, қолөнер үйренеді.  Ауылда жұмыс таңертең жетіден басталады. Фермада жануарларды бордақылауға болады. Олар өздерін және Манастың басқа тұрғындарын азық-түлікпен қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар тауарларды нарыққа жеткізеді, кілемдер және өзге де өнімдерді жасап сатады. Бұл идея Германия мемлекетінен кейінгі сапарлардан кейін пайда болып, жүзеге сәтті асып бастаған.

Германияда ата-анасының біреуін немесе екеуін де бірдей жоғалтқан 800 мың бала бар. Соған қарамастан, елдегі балалар үйінің 2%-ы ғана жетім балалардан тұрады. Германияда классикалық «балалар үйлері» жоқ. Иә, ата-аналарының қайтыс болуының өзінде күні балалар отбасында қала беру мүмкіндігі бар. Бүгінгі панасыз болып саналатындар - аз қамтылған отбасылар. Қазіргі жетімдер үйі толыққанды үйлерге ұқсайды. Әлеуметтік қызметкерлер әрқашан балалармен бірге өмір сүреді.

Германиядағы танымал SOS-балалар ауылдарының жүйесі қырық жылдан астам уақыт бойы жұмыс істейді. Төменгі Рейндегі балалар ауылында  балалармен бірге тұратын сегіз "ана", сонымен қатар әр «отбасы» үшін екі тәрбиеші. Әрбір «ана» коттедждегі алты баламен бірге тұрады. Әрбір баланың өз бөлмесі бар. Таңертең «анасы» балаларды мектепке жібереді: 5 жұмыс күндері қарапайым отбасылардағыдай сияқты өтеді. «Ана» айына белгілі бір бюджетке ие - шығыстар үстелге енгізіледі, ол әрбір шығын үшін есеп береді.